رجشمار فرش دستباف چیست؟

فرش بافی ایرانیان از گذشته تا کنون ، به عنوان یک هنر زیبا در تمامی دوران ها مطرح بوده است. و شاهکارهای بی نظیری در این زمینه توسط هنرمندان گوناگون خلق شد. با گذشت زمان این هنر نیز ارتقا یافت و امروز نمونه های دستبافت و صنعتی با کیفیت های بالاتر و تنوع های بیشتر را شاهد هستیم. علت این تنوع را می توان تولید فرش در شهرهای مختلف ایران با کیفیت ها و طرح و نقش های مختلف دانست. قالی بافی در ایران در دو روش ترکی باف و فارسی باف وجود دارد. ترکی باف مربوط به مناطق ترک زبان مانند آذربایجان ، همدان و زنجان است. فارسی باف هم عمدتا در شهرهایی مثل قم ، اصفهان ، کاشان و خراسان مرسوم بوده است. ما در این مقاله سعی داریم توضیحاتی در خصوص اینکه چیست و چه تاثیری در کیفیت فرش دارد ارائه کنیم.

رج فرش چیست؟

برای تعریف مفهوم رج ابتدا بهتر است مفهوم ذرع را برای شما بازگو کنیم. ذرع از واحدهای اندازه گیری طول می باشد و در صنعت فرش بافی ایرانی در دو شهر اصفهان و تبریز به ترتیب آن را معادل 104 سانتی متر و 112 سانتی متر در نظر می گیرند. برای محاسبه ی رج فرش باید این اعداد را به 16 تقسیم کنیم. به عبارتی رج فرش یک شانزدهم ذرع محاسبه می شود.

بدین ترتیب رج فرش در دو مقدار 5/6 سانتی متر و 7 سانتی متر بر اساس ذرع اصفهان و تبریز بدست می آید. با این توضیحات رج یک فرش همان ردیف طولی یا عرضی یک فرش است و رجشمار فرش همان گره هایی است که در عرض فرش زده می شود و رج هایی است که در طول فرش بافته می شود. میزان تعداد گره های فرش در هر5/6 سانتی متر را رج شمار فارسی و میزان گره ها در هر 7 سانتی متر را رج شمار آذری می گویند. این تعداد گره ها میزان تراکم بافت را در فرش به ما می دهد.

علت این نیم سانت تفاوت در رج فرش ترکی و فارسی به متقارن بودن گره ترکی باز می گردد. در این نوع گره هر دو سر نخ از لای تار رد شده و گره می خورد. به همین دلیل قالی هایی که با این روش بافته می شوند بسیار محکمند و ظرافت بسیار بالایی دارند. اما در گره فارسی خامه فرش به دور یک تار گره خورده و سپس از پشت تار کناری بیرون می آورند. این نوع گره نسبت به گره ترکی از استحکام کمتری بر خوردار است. با توجه به توضیحات بالا اگر دو فرش از دو نقطه ی مختلف از ایران رج شمار یکسانی داشته باشند ، با محاسبه ی گره در یک متر عرض فرش می توان متوجه شد که کدام فرش ریز بافت تر است. به عنوان مثال یک فرش 50 رج با رجشمار فارسی ظریف تر از یک فرش 50 رج  با رجشمار ترکی است.

هنگامی که می گوییم فرشی 70 رج دارد در رجشمار ترکی بدین معنی است که در هر هفت سانتیمتر آن 70 گره موجود است. معمولا فرش هایی که کیفیت متوسطی دارند دارای 50 تا 69 رج می باشند. اگر رج فرشی از این اعداد بالاتر باشد ، بدین معنی است که تعداد گره ها در هر هفت سانتیمتر بیشتر است. پس فرش ریز بافت تر بوده ، وضوح و کیفیت بالاتری دارد و در دسته ی قالی های مرغوب و با کیفیت بالا به حساب می آید.

این نمونه فرشهای نفیس فقط در مناطقی که تخصص بالایی در فرش بافی دارند بافته می شود. در مقابل فرش هایی با رج های کمتر نشان از این دارد که تعداد گره های به کار رفته در هر هفت سانتیمتر کمتر است ، فرش درشت بافت است و در نتیجه نباید انتظار بالایی از کیفیت فرش داشت. این نمونه ها نیز بیشتر در کارگاههای آموزشی ، افراد مبتدی و برخی از انواع فرش های عشایری را شامل می شوند. البته باید گفت در برخی مناطق ایران مثل اصفهان به جای واژه ی رجشمار از اصطلاحات دیگری مثل تعداد لای نخ که در تار فرش به کار می رود استفاده می شود. واضح است که با تعداد لای نخ کمتر ، نخ تار ظریف تر می شود و فرش ریز بافت تری خواهیم داشت. به عنوان مثال فرش 4 لا دارای رجشمار 75 و 12 لا دارای رجشمار 30 می باشد.

نحوه تشخیص رجشمار فرش

یک راه برای تعیین رج فرش این است که ابتدا نقطه ای از پشت فرش را انتخاب کنید و یک سوزن در عرض فرش قرار دهید. سپس توسط یک خط کش از آن سوزن به اندازه ی 7 سانتیمتر جدا کنید و در نقطه دوم نیز یک سوزن دیگر قرار دهید. حال تعداد گره های موجود در فاصله ی بین دو سوزن را بشمارید. این تعداد گره ها رج فرش را برایتان تعیین می کنند. بدیهی است که یک فرش با کیفیت بالا در نقاط مختلف رجشمار برابری دارد.

همچنین فرشی که دارای تعداد گره در طول و عرض آن یکسان است ، نشان است دقت و حوصله ی بافنده آن دارد. فرش ها با توجه به تعداد گره هایشان در واحد سطح درجه بندی های مختلفی دارند. شاید برای شما این سوال پیش آمده باشد که تعداد گره های یک فرش را چگونه محاسبه می کنند. برای پاسخ به این سوال باید گفت که اصولا یک روش مرسوم برای محاسبه ی تعداد گره های یک فرش وجود دارد. کافیست تعداد گره های موجود در مساحت 10 سانتی متر مربع از فرش را بشمارید. سپس این رقم را در مساحت کل فرش ضرب نمایید. برای بیان ظرافت فرش دستباف از «رجشمار» استفاده می شود که عبارت است از تعداد گره بافته شده در عرض فرش در واحد طول معین. با توجه به سنتی بودن فرش دستباف ، فرش  را با روش های مختلفی رجشماری میکنند که بسته به مناطق مختلف متغیر است.

برای بیان ظرافت منسوجات دو بعدی، یعنی منسوجاتی که فقط دارای تار و پود هستند، از تعداد تار یا پود در واحد طول ( مثلا تعداد تار در سانتیمتر) استفاده می شود. در فرش دستباف به دلیل داشتن گره، یک منسوج سه بعدی تشکیل شده است. برای بیان ظرافت فرش دستباف از «رجشمار» استفاده می شود که عبارت است از تعداد گره بافته شده در عرض فرش فرش در واحد طول معین. با توجه به سنتی بودن فرش دستباف، روش های مختلفی برای این معیار ظرافت وجود دارد که بسته به مناطق مختلف متغیر است.

• گر ه ذرعی:
  متداول ترین واحد طول، در ایران در قرون گذشته «ذرع» بوده است. «ذرع» عبارت است از فاصله بین نوک بینی تا نوک انگشت وسط دست راست هنگامی که دست کاملا به سمت بیرون کشیده شده باشد.
  شاید بسیاری از شما اندازه گیری طول پارچه توسط افراد قدیمی را به این شکل دیده باشید. این فاصله در منطقه اصفهان معادل 104 سانتیمتر و در منطقه تبریز معادل 112 سانتیمتر است. به یک چهارم ذرع «چارک» گفته می شود. «گره ذرعی» نیز یک چهارم چارک است. به این ترتیب در منطقه اصفهان، و به تبع آن کل مناطق فارسی باف، گره ذرعی معادل 6٫5 سانتیمتر و در منطقه تبریز، و به تبع آن مناطق ترکی باف، گره ذرعی معادل 7 سانتیمتر است.
• رجشمار
  برای تعیین رجشمار باید تعداد گره در عرض فرش را از پشت فرش بشماریم. در فرش های تبریز و ترکی باف رجشمار عبارت است از تعداد گره در 7 سانتیمتر عرض فرش. مثلا وقتی می گوییم رجشمار فرش 50 است، منظور این است که در 7 سانتیمتر عرض فرش 50 گره بافته شده است. از آنجا که گره فرش بر روی دو نخ تار بسته می شود، بنابراین در 7 سانتیمتر عرض فرش 100نخ تار وجود دارد.

در فرش های فارسی باف مانند فرش کاشان، رجشمار عبارت است از تعداد گره در 6٫5 سانتیمتر عرض فرش. مثلا وقتی که می گوییم رجشمار فرش 50 است، منظور این است که در 6٫5 سانتیمتر عرض فرش تعداد 50 گره بافته شده است. با توجه به توضیح بالا مشاهده می شود که دو فرش تبریز و کاشان که دارای رجشمار یکسان هستند، فرش کاشان ظریفتر می باشد. زیرا با محاسبه تعداد گره در یک متر عرض فرش متوجه می شویم که فرش تبریز دارای 714گره و فرش کاشان دارای 769 گره است.

• تراکم گره
  رجشمار رابطه مستقیمی با ظرافت ندارد. به این معنی که با افزایش رجشمار ظرافت فرش خیلی بیشتر اضافه می شود. برای این منظور در برخی کشور    ها از «تراکم» برای بیان ظرافت فرش استفاده می شود. «تراکم» به معنی تعداد گره در واحد سطح مانند اینچ مربع، دسیمتر مربع و متر مربع است.مثلا وقتی می گوییم رجشمار فرش 50 است، منظور این است که در 7 سانتیمتر عرض فرش 50 گره بافته شده است. از آنجا که گره فرش بر روی دو نخ تار بسته می شود، بنابراین در 7 سانتیمتر عرض فرش 100نخ تار وجود دارد.