آیا میتوان مهریه را از پدر شوهر گرفت؟ بررسی جامع شرایط، قوانین و مراحل حقوقی

مهریه، به عنوان یکی از مهم ترین حقوق مالی زن در عقد نکاح، از لحظه جاری شدن صیغه عقد به مالکیت او درمی آید. مسئولیت اصلی پرداخت این حق، بر عهده شخص شوهر است و در شرایط عادی، اشخاص دیگر از جمله پدر شوهر، هیچ تکلیف قانونی برای پرداخت مهریه ندارند. با این حال، در برخی شرایط استثنایی و کاملاً قانونی، این امکان برای زوجه فراهم می آید که مهریه خود را از پدر شوهر مطالبه کند. این موارد محدود و دقیقاً در چارچوب قانون پیش بینی شده اند و نیازمند بررسی حقوقی و ارائه مستندات معتبر هستند.

اصل کلی حقوقی: مسئولیت پرداخت مهریه بر عهده کیست؟

مبنای قانونی مهریه در سیستم حقوقی ایران، ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی است که صراحتاً بیان می دارد: به محض عقد، زن مالک مهر می شود و می تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید. این ماده قانونی به روشنی وضعیت مالکیت زن بر مهریه را به محض وقوع عقد نکاح تعیین می کند و این مالکیت، مستقل از هرگونه شرط، نظیر تمکین یا وقوع طلاق است. بنابراین، زن می تواند هر زمان که اراده کند، مطالبه مهریه خود را آغاز نماید.

بر اساس اصول حقوقی حاکم بر عقد نکاح و دیون، مسئولیت پرداخت مهریه به طور مستقیم و انحصاری بر عهده شخص شوهر است. مهریه به عنوان دین مشخص و معین، یک تعهد مالی است که زوج در قبال زوجه بر عهده می گیرد. این اصل به معنای آن است که در شرایط عادی و بدون وجود توافق یا شرایط خاص قانونی، هیچ فرد دیگری، حتی والدین شوهر، تکلیف قانونی برای پرداخت مهریه عروس خود ندارند. از این رو، پدر شوهر نیز در حالت معمول، هیچ گونه مسئولیت حقوقی در قبال پرداخت مهریه فرزند خود ندارد و اموال و دارایی های او از این بابت مصون هستند. مطالبه مهریه از پدرشوهر تنها زمانی مطرح می شود که استثنائات قانونی خاصی وجود داشته باشد که در ادامه به تفصیل به آن ها خواهیم پرداخت.

شرایط استثنایی و قانونی برای مطالبه مهریه از پدرشوهر

اگرچه قاعده کلی حقوقی، عدم مسئولیت پدرشوهر در پرداخت مهریه است، اما قانون گذار شرایط خاص و محدودی را پیش بینی کرده که بر اساس آن ها، امکان مطالبه مهریه از پدرشوهر فراهم می شود. این استثنائات نیازمند وجود مستندات و شواهد قوی حقوقی هستند و هر یک دارای ابعاد و نکات ویژه ای هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.

ضمانت رسمی و کتبی پدرشوهر: مهم ترین حالت حقوقی

مهم ترین و قوی ترین حالتی که امکان مطالبه مهریه از پدرشوهر را فراهم می آورد، زمانی است که پدرشوهر به طور رسمی و کتبی، پرداخت مهریه را ضمانت یا تعهد کرده باشد. ضمانت در حقوق، به معنای تعهد به پرداخت دین دیگری است و این تعهد باید دارای شرایطی باشد تا از نظر قانونی معتبر و قابل اجرا گردد.

این تعهد یا ضمانت باید به صورت صریح و کتبی ابراز شده باشد. محل ثبت این تعهد می تواند در یکی از اشکال زیر باشد:

• ذیل عقدنامه نکاح: در قسمت شروط ضمن عقد یا در بندهای مربوط به مهریه، صراحتاً قید شود که پدر داماد پرداخت مهریه یا بخشی از آن را ضمانت می نماید.
• سند رسمی مجزا: پدرشوهر با مراجعه به دفاتر اسناد رسمی، سندی مبنی بر ضمانت پرداخت مهریه عروس خود امضا کند.
• تعهدنامه محضری: یک تعهدنامه رسمی با موضوع ضمانت مهریه در یکی از دفاتر اسناد رسمی تنظیم و ثبت گردد.

تأکید بر لزوم قصد انشاء در این تعهد بسیار حیاتی است. این بدان معناست که پدرشوهر باید با آگاهی کامل و قصد جدی، مسئولیت پرداخت مهریه را بر عهده گرفته باشد و صرف امضای ذیل عقدنامه بدون ذکر صریح عبارت ضمانت یا تعهد، معمولاً کافی نیست.

در صورتی که پدرشوهر به صراحت و کتباً ضمانت پرداخت مهریه را می نماید یا متعهد پرداخت مهریه زوجه است را پذیرفته باشد، دین مهریه از حالت اصلی که فقط بر عهده شوهر است، خارج شده و به ذمه پدرشوهر نیز تعلق می گیرد.

از جمله عبارات حقوقی رایج در این تعهدات می توان به مواردی نظیر پدر داماد پرداخت مهریه را ضمانت می نماید، پدر زوج به صورت متضامناً با فرزند خود متعهد پرداخت مهریه می باشند یا تعهد پرداخت مبلغ X از مهریه بر عهده پدر زوج است اشاره کرد. نکته مهم در اینجا، تفاوت حقوقی ضمانت و تعهد اصلی است. در ضمانت، شخص ضامن، دین دیگری را بر عهده می گیرد، در حالی که در تعهد اصلی، فرد مستقیماً و به خودی خود، پرداخت را متعهد می شود. در هر دو حالت، زوجه می تواند برای مطالبه مهریه به پدرشوهر مراجعه کند، اما مراحل و ترتیبات رجوع ممکن است کمی متفاوت باشد.

تعهد به پرداخت مهریه در قالب قرارداد یا شرط ضمن عقد

علاوه بر ضمانت، طرفین می توانند با توافق یکدیگر، تعهدی را در قالب قرارداد یا شرط ضمن عقد نکاح، برای شخص ثالثی نظیر پدرشوهر ایجاد کنند. این تعهد می تواند شامل پرداخت قسمتی یا تمامی مهریه باشد. اهمیت ثبت و رسمی بودن این توافق برای قابلیت اجرایی آن بسیار بالاست. به عنوان مثال، در شرایط ضمن عقد نکاح، ممکن است شرط شود که پدر داماد مکلف است در طول مدت معینی، مبلغ X ریال یا فلان مال را به عنوان مهریه به زوجه پرداخت نماید. در این حالت، پدرشوهر به موجب این شرط، متعهد به پرداخت می گردد و مسئولیت او دیگر جنبه ضمانت از دین شوهر را ندارد، بلکه یک تعهد مستقل است.

این نوع توافقات باید به وضوح و بدون ابهام در عقدنامه یا سندی رسمی قید شوند تا در صورت اختلاف، قابل استناد در مراجع قضایی باشند. هرگونه تعهد شفاهی در این زمینه، از نظر قانونی فاقد ارزش اثباتی کافی است و پیگیری آن در محاکم قضایی با دشواری های فراوانی همراه خواهد بود.

مطالبه مهریه از سهم الارث شوهر از اموال پدرشوهر (پس از فوت پدرشوهر)

یکی دیگر از شرایط مهم و پرکاربرد که به اشتباه ممکن است به معنای مسئولیت مستقیم پدرشوهر تلقی شود، امکان مطالبه مهریه از سهم الارث شوهر از اموال پدرشوهر متوفی است. در این سناریو، مسئولیت مستقیم بر عهده پدرشوهر نیست، بلکه زمانی که پدرشوهر فوت می کند و اموالی از او باقی می ماند، فرزندش (شوهر) از او ارث می برد. در این حالت، زن می تواند مهریه خود را از سهم الارث شوهر از اموال پدرشوهر متوفی مطالبه و توقیف کند.

این وضعیت بدین معناست که مهریه زن به عنوان یک دین ممتاز، از سهمی که به شوهر از ترکه پدرش می رسد، کسر و به زوجه پرداخت می شود. به عبارت دیگر، زن مستقیماً از پدرشوهر مهریه نمی گیرد، بلکه از سهمی که به شوهرش از ارث پدرش رسیده، طلب خود را وصول می کند. این امر مستلزم آن است که ابتدا انحصار وراثت پدرشوهر انجام شود، سهم الارث شوهر تعیین گردد، و سپس زوجه برای توقیف همان سهم اقدام نماید.

مثال کاربردی: فرض کنید مهریه زنی ۱۰۰ سکه طلا است و شوهر او توانایی پرداخت مهریه را ندارد. پدرشوهر نیز در زمان عقد هیچ گونه ضمانتی نکرده است. اگر پدرشوهر فوت کند و مبلغی معادل ۵۰۰ سکه به شوهر ارث برسد، زن می تواند برای وصول ۱۰۰ سکه مهریه خود، به اندازه سهم الارث شوهر از اموال پدرشوهر، اقدام به توقیف و مطالبه کند. در این حالت، ارثیه شوهر محل پرداخت مهریه قرار می گیرد، نه اینکه پدرشوهر مستقیماً مهریه را بپردازد.

فوت شوهر و مطالبه مهریه از پدرشوهر (در صورت وجود ضمانت)

در صورتی که شوهر فوت کند و اموالی برای پرداخت مهریه نداشته باشد، و پدرشوهر نیز در زمان عقد، ضمانت رسمی و کتبی پرداخت مهریه را کرده باشد، زن می تواند مهریه را از پدرشوهر مطالبه کند. در این وضعیت:

1. ابتدا مهریه از ترکه (اموال باقیمانده) شوهر متوفی پرداخت می شود.
2. اگر ترکه شوهر برای پرداخت مهریه کافی نباشد و پدرشوهر قبلاً به صورت رسمی ضمانت کرده باشد، زوجه می تواند برای مطالبه مابقی مهریه به ضامن (پدرشوهر) مراجعه کند.

بسیار مهم است که درک شود صرف وراثت شوهر از پدرشوهر، پدرشوهر را مسئول پرداخت مهریه نمی کند، مگر به میزان همان سهم الارثی که به خود شوهر رسیده است (همانند مورد قبل). مسئولیت مستقیم پدرشوهر پس از فوت شوهر، فقط و فقط در صورتی است که او در زمان عقد، به صورت رسمی و کتبی، ضمانت پرداخت مهریه را پذیرفته باشد.

مراحل قانونی مطالبه مهریه از پدرشوهر

پیگیری حقوقی مطالبه مهریه از پدرشوهر، همانند سایر دعاوی مالی، مستلزم رعایت تشریفات قانونی و طی مراحل مشخصی است. این مراحل بسته به وجود سند رسمی تعهد یا ضمانت از سوی پدرشوهر، می تواند از طریق اجرای ثبت یا دادگاه پیگیری شود.

از طریق اجرای ثبت (در صورت وجود سند رسمی تعهد/ضمانت)

در صورتی که ضمانت یا تعهد پدرشوهر به پرداخت مهریه، به صورت رسمی در عقدنامه نکاح (که یک سند رسمی محسوب می شود) یا یک سند رسمی دیگر (مانند تعهدنامه محضری) قید شده باشد، زوجه می تواند ابتدا از طریق اجرای ثبت اقدام کند. این روش معمولاً سریع تر و کم هزینه تر از مسیر دادگاه است.

1. مراجعه به دفترخانه: زن باید با در دست داشتن مدارک هویتی خود (شناسنامه و کارت ملی) و اصل سند ازدواج (یا سند رسمی تعهد پدرشوهر)، به دفترخانه ای که عقد در آنجا ثبت شده یا دفترخانه کفیل (جایگزین) مراجعه کند.
2. تشکیل پرونده و صدور اجرائیه: در دفترخانه، زوجه درخواست صدور اجرائیه برای وصول مهریه را ارائه می دهد. دفترخانه پس از بررسی مدارک، اجرائیه را صادر و به واحد اجرای ثبت ارسال می کند. این اجرائیه به مثابه دستور قضایی برای وصول دین است.
3. معرفی اموال و دارایی های پدرشوهر: زوجه باید اموال و دارایی های قابل توقیف پدرشوهر (از جمله ملک، حساب بانکی، سهام، خودرو و…) را به اجرای ثبت معرفی کند. در صورت عدم آگاهی از اموال، اجرای ثبت از طریق استعلام از مراجع ذی ربط مانند اداره ثبت اسناد و املاک، بانک ها، سازمان ثبت احوال، راهور و شرکت های بورسی، نسبت به شناسایی دارایی های وی اقدام می نماید.
4. توقیف اموال و مزایده: پس از شناسایی و معرفی اموال، اجرای ثبت دستور توقیف آن ها را صادر می کند. در صورت عدم پرداخت مهریه توسط پدرشوهر، اموال توقیف شده از طریق مزایده به فروش رسیده و مبلغ حاصله بابت مهریه به زن پرداخت می شود.

نکته مهم: این روش تنها در صورتی قابل اجراست که سند ازدواج یا تعهد پدرشوهر، رسمی باشد. در صورت عدم وجود سند رسمی یا تعهد شفاهی، باید از طریق دادگاه اقدام نمود.

از طریق دادگاه (در سایر موارد یا عدم امکان پیگیری از طریق ثبت)

در صورتی که سند رسمی برای اثبات تعهد پدرشوهر وجود نداشته باشد (مانند تعهدات ضمنی که باید در دادگاه اثبات شوند) یا به هر دلیلی پیگیری از طریق ثبت ممکن نباشد، زوجه باید از طریق دادگاه خانواده اقدام کند.

1. ایجاد حساب کاربری در سامانه ثنا: تمامی مراحل قضایی امروزه از طریق سامانه ثنا انجام می شود. زوجه باید ابتدا در این سامانه ثبت نام و احراز هویت کند.
2. تنظیم دادخواست مطالبه مهریه: با در دست داشتن مدارک لازم و احراز هویت ثنا، زوجه باید دادخواستی با موضوع مطالبه مهریه تنظیم کند. در این دادخواست، پدرشوهر به عنوان متعهد یا ضامن (بسته به نوع تعهد) طرف دعوی قرار می گیرد. تنظیم دادخواست باید دقیق و مستدل باشد و تمامی مستندات و دلایل حقوقی ذکر شوند. این امر معمولاً از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می شود.
3. جمع آوری و ارائه مدارک و مستندات: زوجه باید تمامی مدارک و شواهد لازم برای اثبات تعهد یا ضمانت پدرشوهر را جمع آوری و به دادگاه ارائه دهد. این مدارک می تواند شامل رونوشت عقدنامه، هرگونه توافق کتبی، شهادت شهود، پرینت مکالمات (در صورت وجود جنبه اثباتی) و… باشد.
4. پروسه رسیدگی در دادگاه: پس از ثبت دادخواست، پرونده به شعبه مربوطه در دادگاه خانواده ارجاع و جلسات رسیدگی تشکیل می شود. طرفین فرصت دفاع و ارائه دلایل خود را دارند.
5. صدور حکم قضایی و اجرای آن: پس از بررسی های لازم، دادگاه اقدام به صدور رأی می کند. در صورت محکومیت پدرشوهر به پرداخت مهریه، حکم قضایی صادر می شود. سپس زوجه می تواند با مراجعه به واحد اجرای احکام دادگستری، نسبت به اجرای حکم و توقیف اموال پدرشوهر اقدام کند.

مدارک لازم برای مطالبه مهریه

صرف نظر از مسیر پیگیری (اجرای ثبت یا دادگاه)، جمع آوری و ارائه مدارک زیر برای مطالبه مهریه ضروری است:

• سند ازدواج (عقدنامه رسمی)
• شناسنامه و کارت ملی زوجه
• در صورت وجود، سند رسمی تعهد یا ضمانت پدرشوهر (مثل تعهدنامه محضری)
• در صورت وجود، هرگونه قرارداد یا توافق کتبی دیگر که تعهد پدرشوهر را اثبات کند.
• در صورت نیاز، لیست اموال و دارایی های پدرشوهر جهت معرفی به مراجع قضایی یا ثبتی
• وکالت نامه وکیل (در صورت استفاده از وکیل)
• فیش های بانکی یا هرگونه سندی که پرداخت های قبلی یا توافقات مالی را نشان دهد (در صورت لزوم)

نکات حقوقی مهم

مطالبه مهریه از پدرشوهر، به دلیل جنبه های خاص و استثنایی آن، ابهامات و سوالات متعددی را مطرح می کند که آگاهی از آن ها برای هر دو طرف (زوجه و پدرشوهر) بسیار حائز اهمیت است.

آیا گرفتن مهریه از پدرشوهر به طلاق وابسته است؟

خیر، مطالبه مهریه از پدرشوهر به وقوع طلاق وابسته نیست. همانطور که پیشتر ذکر شد، زن به محض وقوع عقد نکاح، مالک مهریه می شود و حق مطالبه آن را دارد. این حق، یک حق مالی مستقل است که می تواند در هر زمان، حتی در دوران زندگی مشترک و بدون وقوع طلاق، توسط زوجه اعمال شود. بنابراین، اگر یکی از شرایط استثنایی برای مسئولیت پدرشوهر در قبال مهریه وجود داشته باشد (مانند ضمانت رسمی)، زوجه می تواند بدون نیاز به طلاق، مهریه را از وی مطالبه کند.

وضعیت مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه در مورد تعهد پدرشوهر

مهریه ممکن است به دو صورت عندالمطالبه یا عندالاستطاعه تعیین شود که این وضعیت بر نحوه مطالبه آن تأثیر می گذارد:

• مهریه عندالمطالبه: در این حالت، زن می تواند هر زمان که بخواهد، مهریه خود را مطالبه کند و شوهر یا ضامن (پدرشوهر) مکلف به پرداخت آن است، مگر اینکه اعسار خود را ثابت کند. اگر پدرشوهر ضمانت یا تعهد پرداخت مهریه عندالمطالبه را کرده باشد، زوجه می تواند به محض مطالبه، از او درخواست پرداخت کند.
• مهریه عندالاستطاعه: در این حالت، پرداخت مهریه منوط به توانایی مالی شوهر یا ضامن است. یعنی زوجه تنها زمانی می تواند مهریه را مطالبه کند که ثابت شود شوهر (یا در صورت ضمانت، پدرشوهر) توانایی مالی پرداخت آن را دارد. اگر پدرشوهر تعهد پرداخت مهریه عندالاستطاعه را کرده باشد، زن باید اثبات کند که وی دارای استطاعت مالی برای پرداخت است.

فوت شوهر قبل از پدرشوهر و امکان مطالبه مهریه از پدرشوهر

این یک سناریوی حقوقی حساس است که باید به دقت بررسی شود:
اگر شوهر قبل از پدرشوهر فوت کند و اموالی از خود به جای نگذاشته باشد، زوجه نمی تواند مستقیماً مهریه را از اموال پدرشوهر مطالبه کند، مگر اینکه پدرشوهر قبلاً به صورت رسمی و کتبی ضمانت پرداخت مهریه را پذیرفته باشد. در غیر این صورت، با فوت شوهر و عدم وجود ترکه، دین مهریه از او ساقط نمی شود اما قابل وصول نیست.
اما اگر پس از فوت شوهر، پدرشوهر نیز فوت کند و شوهر از پدرش ارث ببرد (زیرا ورثه شوهر قائم مقام او در ارث از پدرشوهر می شوند)، زن می تواند از محل سهم الارث شوهر (که به ورثه او منتقل شده) از اموال پدرشوهر متوفی، مهریه خود را مطالبه کند. در این حالت نیز، مطالبه از پدرشوهر نیست، بلکه از سهم الارث شوهر از اموال پدرشوهر است.

فوت پدرشوهر ضامن و اثر آن بر مهریه

اگر پدرشوهر ضامن پرداخت مهریه باشد و قبل از پرداخت آن فوت کند، دین ضمانت او از بین نمی رود. در این حالت، مهریه به عنوان دین متوفی، به ترکه او منتقل می شود. به این معنی که زوجه می تواند از ورثه پدرشوهر، به میزان ترکه موجود که به آن ها ارث رسیده است، مطالبه مهریه کند. ورثه پدرشوهر مکلف به پرداخت دیون او (از جمله دین ضمانت مهریه) تا میزان سهم الارث خود هستند و بیش از آن مسئولیتی ندارند.

انتقال صوری اموال توسط پدرشوهر برای فرار از پرداخت مهریه

در صورتی که پدرشوهر پس از علم به مطالبه مهریه توسط زوجه و به قصد فرار از پرداخت دین، اموال خود را به صورت صوری به نام افراد دیگر (مانند همسر یا سایر فرزندان) منتقل کند، زوجه می تواند با طرح دعوای صوری بودن معامله یا ابطال سند، اقدام به توقیف آن اموال کند. اثبات صوری بودن معامله در دادگاه بسیار پیچیده است و نیازمند ارائه مدارک و شواهد قوی و کافی است که نشان دهد این انتقال فاقد قصد واقعی معامله و صرفاً برای فرار از دین بوده است.

مستثنیات دین برای پدرشوهر

در صورتی که اموال پدرشوهر بابت مهریه توقیف شود، قوانین مربوط به مستثنیات دین برای او رعایت خواهد شد. مستثنیات دین شامل اموالی است که برای گذران زندگی ضروری است و از توقیف مصون می باشند، مانند منزل مسکونی که تنها محل سکونت او باشد، اثاثیه ضروری زندگی، ابزار کار، و مقداری از وجه نقد برای امرار معاش. بنابراین، حتی در صورت محکومیت پدرشوهر، تمامی اموال او قابل توقیف نخواهند بود و این موارد از دایره توقیف خارج می شوند.

نقش حیاتی وکیل خانواده

با توجه به پیچیدگی های حقوقی و حساسیت های موضوع مطالبه مهریه از پدرشوهر و لزوم اثبات شرایط استثنایی، مشاوره و اعطای وکالت به یک وکیل متخصص خانواده نقشی حیاتی و غیرقابل انکار دارد. وکیل با اشراف کامل به قوانین و رویه قضایی، می تواند زوجه را در مراحل زیر یاری رساند:

• بررسی دقیق شرایط پرونده و امکان سنجی حقوقی مطالبه مهریه.
• جمع آوری و تدوین مستندات و شواهد لازم.
• تنظیم صحیح دادخواست یا درخواست اجرائیه.
• پیگیری مستمر پرونده در مراجع قضایی و اجرای ثبت.
• ارائه دفاعیات حقوقی مستدل در جلسات دادگاه.
• جلوگیری از اقداماتی نظیر انتقال صوری اموال.

حضور یک وکیل متبحر می تواند شانس موفقیت در پرونده را به طور چشمگیری افزایش داده و از تضییع حقوق زوجه جلوگیری کند.

نتیجه گیری

امکان مطالبه مهریه از پدرشوهر، یک موضوع حقوقی استثنایی و مشروط است. اصل کلی بر این است که مسئولیت پرداخت مهریه تنها بر عهده شوهر است و پدرشوهر تکلیفی در این زمینه ندارد. با این حال، در شرایط خاص و محدود، این امکان برای زوجه فراهم می آید.

مهم ترین شرایطی که می تواند این مطالبه را ممکن سازد، وجود ضمانت رسمی و کتبی پدرشوهر در سند ازدواج یا یک سند رسمی مجزا است. علاوه بر این، در صورتی که پدرشوهر فوت کند و شوهر از او ارث ببرد، زوجه می تواند مهریه خود را از سهم الارث شوهر از اموال پدرشوهر متوفی مطالبه و توقیف کند. در شرایط فوت شوهر نیز، اگر پدرشوهر ضامن رسمی بوده باشد، مسئولیت پرداخت به او منتقل می شود، یا از سهم الارث شوهر از اموال پدرشوهر قابل وصول است.

پیگیری این گونه دعاوی نیازمند دقت بالا، آگاهی کامل از قوانین و ارائه مستندات محکم است. هرگونه تعهد شفاهی یا غیررسمی، فاقد ارزش اثباتی کافی در محاکم است. به دلیل پیچیدگی ها و ظرافت های حقوقی این موضوع، اکیداً توصیه می شود که زنان متقاضی مهریه از پدرشوهر، حتماً با وکلای متخصص در حوزه حقوق خانواده مشورت کرده و از راهنمایی و تخصص آن ها بهره مند شوند تا از صحت و قانونی بودن اقدامات خود اطمینان حاصل نمایند و از تضییع حقوق خود جلوگیری کنند.