دادخواست تحریر ترکه چیست؟
دادخواست تحریر ترکه چیست؟
دادخواست تحریر ترکه به فرایندی قانونی اطلاق می شود که طی آن، تمامی اموال، دارایی ها و دیون فرد متوفی شناسایی، صورت برداری و فهرست می شود تا وضعیت مالی او به طور کامل شفاف سازی شده و حقوق تمامی ذینفعان اعم از ورثه و طلبکاران حفظ گردد.
پس از فوت یک فرد، مسائل مربوط به دارایی ها و بدهی های وی، که در اصطلاح حقوقی ترکه نامیده می شود، اهمیت ویژه ای پیدا می کند. ورثه، طلبکاران و سایر اشخاص ذینفع، نیازمند آگاهی دقیق از وضعیت مالی متوفی هستند تا بتوانند حقوق و تعهدات خود را به درستی پیگیری کنند. در چنین شرایطی، تحریر ترکه به عنوان یک ابزار قانونی، نقش کلیدی ایفا می کند. این مقاله به بررسی جامع دادخواست تحریر ترکه می پردازد؛ از مفاهیم پایه ای ترکه و تحریر ترکه گرفته تا مراحل قانونی، مدارک مورد نیاز، اشخاص ذینفع، دادگاه صالح و پیامدهای آن. هدف این راهنما، ارائه اطلاعاتی دقیق و کاربردی است تا مخاطبان بتوانند با آگاهی کامل در این مسیر گام بردارند و در صورت لزوم، با وکیل متخصص مشورت کنند.
مفاهیم پایه: ترکه و تحریر ترکه
برای درک صحیح دادخواست تحریر ترکه، ابتدا باید با مفاهیم اساسی ترکه و تحریر ترکه آشنا شویم.
ترکه (ماترک) چیست؟
ترکه یا ماترک در اصطلاح حقوقی به کلیه اموال، دارایی ها، حقوق مالی و نیز تعهدات و بدهی هایی اطلاق می شود که پس از فوت یک فرد از او باقی می ماند. این مجموعه جامع، به ورثه منتقل می شود و اساس تقسیم ارث را تشکیل می دهد. تفکیک ترکه به دو بخش اصلی، در تحلیل وضعیت مالی متوفی بسیار حائز اهمیت است:
- ترکه مثبت: شامل کلیه دارایی ها و حقوقی است که ارزش مالی دارند، مانند وجه نقد، املاک، خودرو، سهام، مطالبات از اشخاص دیگر و سایر اموال منقول و غیرمنقول.
- ترکه منفی: شامل بدهی ها، تعهدات و دیونی است که متوفی نسبت به اشخاص حقیقی یا حقوقی دیگر داشته است. این دیون باید قبل از تقسیم ترکه میان ورثه، از محل ترکه مثبت پرداخت شوند.
نکته مهم این است که ترکه به کل دارایی ها و بدهی های باقی مانده از متوفی اشاره دارد، در حالی که سهم الارث به بخشی از ترکه مثبت گفته می شود که پس از کسر تمامی بدهی ها، وصایا و سایر هزینه ها (مانند هزینه های کفن و دفن) به هر یک از ورثه تعلق می گیرد. بنابراین، سهم الارث همواره جزئی از ترکه است و با آن تفاوت ماهوی دارد.
تحریر ترکه چیست؟ (بررسی ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی)
مقصود از تحریر ترکه، همان طور که در ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی تصریح شده است، تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است. به بیان ساده، تحریر ترکه فرآیندی قانونی است که طی آن، لیستی دقیق و جامع از کلیه اموال و دارایی ها (منقول و غیرمنقول)، مطالبات و بدهی های متوفی تهیه و صورت برداری می شود. هدف اصلی از این اقدام، شفاف سازی کامل وضعیت مالی متوفی است.
دلایل اصلی ضرورت تحریر ترکه را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- آگاهی ورثه: بسیاری از ورثه، از جزئیات تمامی اموال و دیون متوفی اطلاع دقیق ندارند. تحریر ترکه به آن ها کمک می کند تا تصویر روشنی از ماترک به دست آورند.
- حفظ حقوق طلبکاران: با صورت برداری دقیق از بدهی ها، حقوق طلبکاران تضمین شده و امکان پرداخت آن ها از محل ترکه فراهم می شود.
- جلوگیری از سوءاستفاده و اختلافات: در غیاب یک فهرست رسمی و قانونی، احتمال سوءاستفاده از اموال، تصرفات غیرقانونی توسط برخی ورثه یا بروز اختلافات شدید میان آن ها افزایش می یابد. تحریر ترکه با ایجاد شفافیت، از این مشکلات پیشگیری می کند.
- آماده سازی برای تقسیم: پس از تحریر ترکه، ورثه با شناخت کامل از اموال و بدهی ها، می توانند تصمیمات آگاهانه تری برای قبول یا رد ترکه و سپس تقسیم آن اتخاذ کنند.
تحریر ترکه، گام نخست در مسیر شفاف سازی و مدیریت قانونی ماترک متوفی است و بستر لازم را برای حفظ حقوق تمامی ذینفعان فراهم می آورد.
ضرورت و موارد الزامی تحریر ترکه
تحریر ترکه در برخی موارد اختیاری و در برخی دیگر، به دلیل وجود مصالح خاص، الزامی است. درک این تمایز برای ورثه و ذینفعان از اهمیت بالایی برخوردار است.
چه زمانی تحریر ترکه ضروری است؟ (اختیاری یا الزامی)
تحریر ترکه هم می تواند یک اقدام اختیاری برای شفاف سازی باشد و هم در شرایط خاصی، به حکم قانون، الزامی تلقی شود.
- موارد اختیاری:
- عدم اطلاع ورثه از اموال و دیون: وقتی ورثه از کم و کیف دقیق دارایی ها و بدهی های متوفی آگاه نیستند، می توانند برای کسب اطلاع و جلوگیری از مشکلات آتی، درخواست تحریر ترکه دهند.
- وجود اختلافات احتمالی: در مواردی که پیش بینی می شود ممکن است میان ورثه بر سر اموال یا نحوه تقسیم آن اختلاف نظر پیش آید، تحریر ترکه می تواند از بروز تنش های بیشتر جلوگیری کند.
- تصمیم به قبول یا رد ترکه به صورت مشروط: ورثه می توانند قبول ترکه را منوط به تحریر ترکه کنند تا پس از مشخص شدن دقیق دارایی ها و بدهی ها، تصمیم نهایی خود را برای قبول یا رد ترکه اتخاذ نمایند.
- موارد الزامی:
- وجود ورثه محجور یا غایب: اگر در میان ورثه، افراد محجور (مانند صغار، مجانین یا سفیهان) یا غایب مفقودالاثر وجود داشته باشند، نماینده قانونی آن ها (قیم، وصی یا امین) مکلف است برای حفظ حقوق این افراد، درخواست تحریر ترکه کند.
- متوفی خارجی: در صورتی که متوفی تبعه کشور خارجی باشد، تحریر ترکه برای تعیین تکلیف اموال وی در ایران الزامی است.
- عدم توافق همه ورثه بر قبول یا رد ترکه: اگر همه ورثه بر سر قبول مطلق یا رد مطلق ترکه توافق نداشته باشند، یا برخی از آن ها در مهلت قانونی (معمولاً یک ماه از تاریخ فوت) نسبت به رد ترکه اقدام نکرده باشند، تحریر ترکه برای تعیین وضعیت الزامی می شود.
تفاوت اساسی تحریر ترکه با مهر و موم ترکه
دو مفهوم تحریر ترکه و مهر و موم ترکه هرچند مرتبط و در راستای حفظ حقوق ذینفعان متوفی هستند، اما اهداف، فرآیندها و زمان اجرای متفاوتی دارند.
- مهر و موم ترکه: هدف اصلی از مهر و موم ترکه، حفاظت فیزیکی فوری از اموال متوفی است. در این فرآیند، مقامات قضایی (معمولاً شورای حل اختلاف) با پلمپ کردن محل نگهداری اموال (مانند منزل متوفی، گاوصندوق و غیره) یا فهرست برداری اولیه از اقلام مهم و ضبط موقت آن ها، از هرگونه دستبرد، تصرف غیرمجاز یا از بین رفتن اموال پیش از تعیین تکلیف نهایی جلوگیری می کنند. این اقدام بیشتر جنبه امنیتی و حفاظتی دارد و معمولاً در ابتدای امر و در مواقع اضطراری یا اختلاف ورثه درخواست می شود.
- تحریر ترکه: همان طور که پیشتر گفته شد، تحریر ترکه فرآیند صورت برداری دقیق و جامع از کلیه اموال و دیون متوفی است. این مرحله پس از مهر و موم (یا در صورت عدم نیاز به مهر و موم) انجام می شود و هدف آن، صرفاً حفاظت فیزیکی نیست، بلکه شناسایی دقیق کمیت و کیفیت ترکه برای تصمیم گیری های بعدی ورثه و پرداخت دیون است.
تمایز در فرآیند و زمان اجرا: مهر و موم می تواند بسیار سریع و برای جلوگیری از هرگونه اقدام بر روی اموال انجام شود، در حالی که تحریر ترکه فرآیندی زمان برتر است و نیاز به بررسی دقیق تر اسناد، استعلامات و ارزیابی دارد. بر اساس ماده ۱۹۲ قانون امور حسبی، پس از تحریر ترکه، دیگر درخواست مهر و موم پذیرفته نمی شود، مگر نسبت به اموالی که تحریر نشده باشد. این نشان می دهد که تحریر ترکه مرحله ای کامل تر و جامع تر از مهر و موم است.
آیا می توان همزمان درخواست هر دو را داد؟ از نظر تئوری، خیر. ابتدا ممکن است برای حفاظت اولیه، مهر و موم درخواست شود و سپس برای شناسایی دقیق، تحریر ترکه. اما در عمل، اگر تحریر ترکه به طور کامل انجام شده باشد، نیازی به مهر و موم مجدد نیست. اگر در حین تحریر ترکه، نیازی به حفاظت فوری از بخشی از اموال تشخیص داده شود، می توان نسبت به آن بخش، درخواست مهر و موم کرد.
تحریر ترکه در چه مواردی نیاز به وکیل دارد؟
هرچند طرح دادخواست تحریر ترکه برای عموم مردم امکان پذیر است، اما با توجه به پیچیدگی های حقوقی، تعدد قوانین و مقررات، و احتمال بروز اختلافات، بهره مندی از خدمات وکیل متخصص در امور ارث و حسبی می تواند بسیار کارگشا باشد. مواردی که در آن ها نیاز به وکیل پررنگ تر می شود، عبارتند از:
- وجود اختلافات جدی میان ورثه: اگر ورثه بر سر میزان سهم الارث، شناسایی اموال، یا نحوه پرداخت دیون اختلاف نظر داشته باشند، وکیل می تواند با ارائه مشاوره و پیگیری حقوقی، از طولانی شدن فرآیند و تشدید اختلافات جلوگیری کند.
- وجود ورثه محجور یا غایب: در این حالت، نماینده قانونی نیاز به راهنمایی های دقیق حقوقی برای حفظ منافع این افراد دارد.
- پیچیدگی و گستردگی ترکه: اگر متوفی دارای اموال متنوع (منقول، غیرمنقول، سهام، مطالبات، بدهی های متعدد در نقاط مختلف کشور یا حتی خارج از کشور) باشد، مدیریت و صورت برداری آن ها به تخصص حقوقی نیاز دارد.
- وجود وصیت نامه: تفسیر و اجرای صحیح وصیت نامه، به ویژه اگر وصیت نامه مبهم یا مورد اعتراض باشد، نیازمند دانش حقوقی است.
- احتمال وجود بدهی های زیاد: در صورتی که بدهی های متوفی زیاد باشد، وکیل می تواند ورثه را در خصوص قبول یا رد ترکه راهنمایی کرده و از مسئولیت های احتمالی آن ها جلوگیری کند.
- اموال بدون سند یا دارای ابهام: شناسایی و تعیین تکلیف اموالی که سند رسمی ندارند یا مالکیت آن ها مورد تردید است، نیاز به پیگیری های حقوقی پیچیده دارد.
فرآیند و مراحل گام به گام دادخواست تحریر ترکه
تحریر ترکه یک فرآیند قضایی است که با ثبت دادخواست آغاز می شود و مراحل مشخصی را در دادگاه طی می کند. آگاهی از این مراحل برای ورثه و ذینفعان ضروری است.
چه کسانی حق درخواست تحریر ترکه را دارند؟ (بررسی ماده ۲۰۷ قانون امور حسبی)
بر اساس ماده ۲۰۷ قانون امور حسبی، اشخاص زیر می توانند درخواست تحریر ترکه را مطرح کنند:
- ورثه: هر یک از ورثه متوفی، چه به صورت انفرادی و چه به صورت جمعی، حق دارند درخواست تحریر ترکه را به دادگاه صالح ارائه دهند. حتی اگر تنها یکی از ورثه از سایرین مطلع نباشد یا خواهان شفاف سازی باشد، می تواند این دادخواست را تقدیم کند.
- وصی برای اداره اموال: در صورتی که متوفی در زمان حیات، فردی را به عنوان وصی برای اداره یا تقسیم اموال خود تعیین کرده باشد، وصی نیز می تواند برای انجام وظایف خود و شناسایی دقیق ترکه، درخواست تحریر ترکه را مطرح کند.
- نماینده قانونی محجورین و غایبین: قیم، ولی یا امین که مسئولیت اداره امور مالی ورثه محجور (صغیر، مجنون، سفیه) یا غایب مفقودالاثر را بر عهده دارند، برای حفظ حقوق آن ها ملزم به درخواست تحریر ترکه هستند.
توضیح صریح در مورد عدم امکان درخواست تحریر توسط طلبکاران: برخلاف درخواست مهر و موم ترکه که طلبکاران نیز حق تقدیم آن را دارند، طلبکاران متوفی نمی توانند مستقیماً درخواست تحریر ترکه را مطرح کنند. حق آن ها در این مرحله، درخواست تعیین مدیر ترکه یا مهر و موم ترکه است، اما فرآیند تحریر ترکه به دلیل ماهیت آن که شامل صورت برداری از کلیه اموال و دیون وراث برای تصمیم گیری ورثه است، توسط ورثه یا نمایندگان آن ها آغاز می شود.
مدارک لازم برای تنظیم و ثبت دادخواست تحریر ترکه
برای تنظیم و ثبت دادخواست تحریر ترکه، ارائه مدارک و مستندات زیر الزامی است:
- گواهی فوت متوفی: سند رسمی که تاریخ و محل فوت را تأیید می کند.
- گواهی حصر وراثت (قطعی یا موقت): این گواهی، مشخصات ورثه قانونی و میزان سهم الارث هر یک را تعیین می کند و از طریق شورای حل اختلاف صادر می شود. برای تحریر ترکه، گواهی حصر وراثت (حتی از نوع موقت) ضروری است.
- شناسنامه و کپی برابر اصل شده وراث: شناسنامه و کارت ملی تمامی ورثه (خواهان و خواندگان) که مشخصات آن ها در گواهی حصر وراثت ذکر شده است.
- لیست اولیه اموال و بدهی ها (در صورت اطلاع): هرچند هدف تحریر ترکه شناسایی اموال است، اما اگر ورثه از وجود برخی اموال یا بدهی ها اطلاع دارند، ارائه یک لیست اولیه می تواند به فرآیند سرعت بخشد.
- سایر اسناد مرتبط: مانند وصیت نامه متوفی (در صورت وجود)، اسناد مالکیت املاک، سند خودرو، گواهی سپرده بانکی، اوراق سهام و هر سندی که نشان دهنده دارایی یا بدهی متوفی باشد.
دادگاه صالح برای رسیدگی به دادخواست تحریر ترکه
تعیین دادگاه صالح برای رسیدگی به امور مربوط به ترکه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بر اساس ماده ۹ قانون شوراهای حل اختلاف (و اصلاحات مربوط به صلاحیت دادگاه های عمومی و انقلاب)، دادگاه صالح برای رسیدگی به دادخواست تحریر ترکه، شورای حل اختلاف آخرین اقامتگاه متوفی است.
- نحوه تشخیص آخرین اقامتگاه: اقامتگاه متوفی، محلی است که او در آنجا زندگی می کرده و مرکز مهم امور او بوده است. اگر متوفی اقامتگاه مشخصی در ایران نداشته یا آخرین اقامتگاه او مشخص نباشد، دادگاه صالح، شورای حل اختلاف محلی خواهد بود که متوفی آخرین بار در ایران در آنجا سکونت داشته است. حتی اگر اموال متوفی در حوزه قضایی دیگری قرار داشته باشد یا ورثه در شهرهای دیگری سکونت کنند، این قاعده پابرجا خواهد بود.
مراحل تنظیم و ثبت دادخواست (گام به گام)
فرآیند ثبت دادخواست تحریر ترکه، امروزه عمدتاً از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می شود و شامل مراحل زیر است:
- مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: متقاضی یا وکیل او باید با در دست داشتن مدارک لازم، به یکی از این دفاتر مراجعه کرده و فرم دادخواست تحریر ترکه را تکمیل نماید. ثبت الکترونیکی دادخواست، فرآیند را رسمی و سیستمی می کند.
- نکات کلیدی در نگارش دادخواست:
- بخش خواهان: مشخصات کامل متقاضی (یکی از ورثه، وصی یا نماینده قانونی) درج می شود.
- بخش خواندگان: مشخصات تمامی سایر ورثه که در گواهی حصر وراثت ذکر شده اند، باید به عنوان خوانده درج شود. این امر برای اطلاع رسانی صحیح به تمامی ذینفعان ضروری است.
- بخش خواسته: عبارت دقیق تقاضای صدور قرار تحریر ترکه مرحوم/مرحومه … به همراه نام و نام خانوادگی متوفی، کد ملی و تاریخ فوت باید قید شود.
- بخش شرح دادخواست: در این قسمت، وضعیت متوفی، لزوم تحریر ترکه (مثلاً به دلیل عدم اطلاع ورثه از اموال یا وجود ورثه محجور) و اهمیت آن برای جلوگیری از اختلافات توضیح داده می شود. این بخش باید با لحنی حقوقی و مستدل نوشته شود.
- بخش دلایل و مستندات: لیستی دقیق از تمامی مدارک پیوست شده به دادخواست (مانند گواهی فوت، گواهی حصر وراثت، شناسنامه ها و سایر اسناد) ارائه می شود.
- درخواست استعلامات جهت شناسایی اموال: یکی از مهمترین بخش های دادخواست تحریر ترکه، درخواست از دادگاه برای انجام استعلامات لازم جهت شناسایی تمامی اموال متوفی است. این استعلامات می تواند شامل موارد زیر باشد:
- اداره ثبت اسناد و املاک: برای شناسایی املاک و مستغلات.
- پلیس راهور: برای شناسایی خودرو و وسایل نقلیه.
- سازمان بورس و اوراق بهادار: برای شناسایی سهام و اوراق بهادار بورسی.
- بانک ها: برای شناسایی حساب های بانکی، سپرده ها و صندوق های امانات.
- اداره ثبت شرکت ها: برای شناسایی سهم الشرکه در شرکت ها.
- سایر نهادها: در صورت وجود احتمال، از نهادهای دیگری مانند صندوق های بازنشستگی، بیمه ها یا سازمان امور مالیاتی نیز می توان درخواست استعلام کرد.
نحوه درج این درخواست ها در دادخواست باید دقیق و همراه با ذکر نام ادارات مورد نظر باشد تا دادگاه بتواند دستورات لازم را صادر کند.
مراحل رسیدگی در دادگاه (پس از ثبت دادخواست)
پس از ثبت دادخواست در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، پرونده به شورای حل اختلاف صالح ارجاع داده شده و مراحل زیر طی می شود:
- ارجاع پرونده به شعبه مربوطه: پرونده به یکی از شعب شورای حل اختلاف که صلاحیت رسیدگی به امور حسبی را دارد، ارجاع می شود.
- صدور قرار تحریر ترکه: پس از بررسی دادخواست و مدارک، در صورت احراز شرایط، شعبه مربوطه قرار تحریر ترکه را صادر می کند.
- نشر آگهی در روزنامه های کثیرالانتشار: شورای حل اختلاف مکلف است مراتب درخواست تحریر ترکه را طی یک آگهی، در یکی از روزنامه های کثیرالانتشار آگهی کند. این آگهی باید حداقل یک ماه و حداکثر سه ماه پیش از تاریخ تشکیل جلسه تحریر ترکه منتشر شود تا تمامی ذینفعان، از جمله ورثه، طلبکاران و بدهکاران، از زمان و مکان جلسه مطلع شوند.
- تشکیل جلسه تحریر ترکه و حضور ذینفعان: در تاریخ و ساعت مقرر در آگهی، جلسه تحریر ترکه با حضور قاضی شورا، متصدی تحریر ترکه، ورثه، نمایندگان قانونی آن ها و سایر ذینفعان که حضور یافته اند، تشکیل می شود. عدم حضور برخی از ورثه یا ذینفعان، مانع از ادامه فرآیند تحریر ترکه نخواهد بود.
- نقش و وظایف کارشناس یا متصدی تحریر ترکه:
- متصدی تحریر ترکه (که می تواند از کارمندان دادگاه یا کارشناسان رسمی دادگستری باشد) وظیفه دارد با دقت تمام، به صورت برداری و فهرست کردن اموال و دیون متوفی بپردازد.
- او باید اموال منقول را با ذکر نوع، اوصاف، تعداد و قیمت تقریبی آن ها (در صورت نیاز با نظر کارشناس رسمی) صورت برداری کند.
- طلا، نقره و سایر فلزات گران بها با ذکر وزن و عیار، و وجه نقد با ذکر میزان دقیق آن ثبت می شوند.
- اوراق بهادار و اسناد مهم با ذکر مشخصات کامل آن ها فهرست می شود.
- اموال غیرمنقول (مانند ملک و زمین) با ذکر پلاک ثبتی، مشخصات و حدود آن قید می گردد.
- بدهی ها و مطالبات متوفی نیز با ذکر مشخصات طلبکاران/بدهکاران و میزان آن ثبت می شود.
- محتویات صورتجلسه تحریر ترکه (بر اساس ماده ۲۱۶ قانون امور حسبی): صورتجلسه تحریر ترکه، سندی رسمی است که اطلاعات زیر در آن باید قید شود:
- نام و سمت متصدی تحریر ترکه.
- نام و مشخصات کسانی که برای جلسه احضار شده اند و کسانی که در جلسه حاضر شده اند.
- محلی که تحریر ترکه در آن صورت می گیرد.
- اظهارات اشخاص راجع به دارایی، بدهی و ترکه متوفی.
- نام و مشخصات کسی که اسناد و اموال به او سپرده می شود (در صورت لزوم تعیین امین یا نگهداری در صندوق دادگستری).
پس از صدور قرار تحریر ترکه
پس از طی مراحل رسیدگی و صدور قرار تحریر ترکه، گام های مهمی برای ورثه و ذینفعان آغاز می شود که بر مبنای اطلاعات حاصل از تحریر ترکه است.
اعتبار قرار تحریر ترکه
در نظام قضایی ایران، تصمیمات دادگاه به دو دسته اصلی حکم و قرار تقسیم می شوند:
- حکم: تصمیم نهایی دادگاه درباره ماهیت دعوا و قاطع آن به صورت کلی یا جزئی است. حکم، تعیین کننده حقوق و تکالیف طرفین دعوا به صورت قطعی است.
- قرار: تصمیمی است که به ماهیت دعوا ورود نمی کند و صرفاً در جهت تسهیل رسیدگی یا انجام اقداماتی مقدماتی یا تبعی صادر می شود. قرارها اغلب غیر قاطع دعوا هستند و برای ادامه فرآیند قضایی صادر می شوند.
قرار تحریر ترکه نیز از نوع قرارهاست. این قرار ماهیت دعوای اصلی را حل و فصل نمی کند و حکمی درباره تقسیم ارث یا مالکیت صادر نمی نماید، بلکه صرفاً دستور و نتیجه یک فرآیند اجرایی برای شناسایی و صورت برداری از ترکه است. بنابراین، قرار تحریر ترکه صرفاً یک فهرست رسمی و قانونی از اموال و دیون متوفی را ارائه می دهد و پایه و اساس اقدامات بعدی خواهد بود.
اقدامات پس از اتمام تحریر ترکه
با صدور قرار تحریر ترکه و تهیه صورتجلسه جامع، ورثه با شناخت کامل از ماترک، می توانند برای گام های بعدی تصمیم گیری کنند:
- توافق ورثه بر تقسیم اموال: اگر تمامی ورثه بر سر نحوه تقسیم اموال (بر اساس سهم الارث قانونی یا توافق دیگر) به توافق برسند، می توانند با تنظیم یک تقسیم نامه رسمی (عادی یا رسمی) نسبت به تقسیم ترکه اقدام کنند. در این صورت، نیازی به طرح دعوای قضایی مجدد برای تقسیم ترکه نخواهد بود.
- لزوم پرداخت دیون و بدهی ها قبل از تقسیم: طبق قانون، ابتدا باید تمامی بدهی ها و دیون متوفی (شامل مهریه، نفقه، بدهی های بانکی، مالیات و …) از محل ترکه پرداخت شود. سپس، در صورت وجود مازاد، وصایای متوفی (تا یک سوم ترکه) اجرا شده و باقیمانده میان ورثه تقسیم می گردد. ورثه نمی توانند پیش از پرداخت دیون، اموال را تقسیم یا در آن تصرف کنند.
- مراجعه به دادگاه برای دعوای تقسیم ترکه (در صورت عدم توافق): اگر ورثه بر سر تقسیم ترکه به توافق نرسند، هر یک از آن ها می تواند با تقدیم دادخواست تقسیم ترکه به دادگاه صالح (که معمولاً دادگاه حقوقی است)، درخواست تقسیم قضایی را مطرح کند. در این دعوا، دادگاه بر اساس صورتجلسه تحریر ترکه و با رعایت سهم الارث قانونی، دستور تقسیم اموال را صادر خواهد کرد. در صورت عدم امکان تقسیم عین، ممکن است دستور فروش اموال و تقسیم بهای آن صادر شود.
اعتراض به قرار تحریر ترکه
قرار تحریر ترکه نیز مانند بسیاری از قرارهای قضایی، قابل اعتراض و تجدیدنظرخواهی است. مهلت و مرجع اعتراض به شرح زیر است:
- مهلت قانونی: بر اساس ماده ۹ قانون شوراهای حل اختلاف، قرارهای صادره از این شورا در فرجه قانونی ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ، قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه حقوقی همان حوزه قضایی می باشند.
- مرجع تجدیدنظرخواهی: دادگاه حقوقی مربوطه (که همان دادگاه عمومی حقوقی است) مرجع رسیدگی به اعتراض به قرار تحریر ترکه خواهد بود.
- مدارک و دلایل لازم برای اعتراض: معترض باید با ارائه دلایل و مستندات کافی، اشکالات یا ایرادات وارده بر قرار تحریر ترکه یا صورتجلسه آن را به دادگاه ثابت کند. این دلایل می تواند شامل موارد زیر باشد:
- عدم درج تمامی اموال یا دیون در صورتجلسه.
- اشتباه در ارزیابی اموال.
- عدم رعایت تشریفات قانونی در فرآیند تحریر.
- عدم احضار صحیح یکی از ذینفعان.
دادخواست اعتراض باید به همراه مدارکی همچون گواهی فوت، گواهی حصر وراثت و لیستی از اموالی که ادعا می شود از قلم افتاده یا به اشتباه ذکر شده اند، تقدیم شود. پس از اعتراض، دادگاه ممکن است دستور ارجاع پرونده به کارشناس رسمی دادگستری را برای بررسی مجدد و تعیین ارزش روز اموال صادر کند.
نکات کاربردی، موارد خاص و پرسش های متداول
در فرآیند تحریر ترکه، مسائل جزئی و موارد خاصی وجود دارند که آگاهی از آن ها می تواند به ورثه و سایر ذینفعان کمک کند. همچنین، پاسخ به پرسش های متداول، ابهامات رایج را برطرف می سازد.
تحریر ترکه برای انواع خاصی از اموال
نوع دارایی ها و وضعیت حقوقی آن ها می تواند بر فرآیند تحریر ترکه تأثیر بگذارد:
- اموال منقول: شامل وجه نقد، طلا، سهام، خودرو، و سایر اقلامی که قابلیت جابجایی دارند. صورت برداری این اموال نیازمند دقت در تعیین نوع، تعداد، اوصاف و ارزش تقریبی آن هاست. در مورد سهام، استعلام از سازمان بورس یا اداره ثبت شرکت ها ضروری است.
- اموال غیرمنقول: مانند ملک، زمین کشاورزی، آپارتمان. این اموال با مشخصات ثبتی (پلاک ثبتی، بخش ثبتی) در صورتجلسه تحریر ترکه قید می شوند. در صورت لزوم، کارشناس رسمی دادگستری برای ارزیابی دقیق ارزش آن ها تعیین می گردد.
- اموال بدون سند: گاهی متوفی اموالی را به صورت قولنامه ای یا بدون سند رسمی خریداری کرده است. نحوه برخورد با این اموال به این صورت است که ورثه باید ابتدا با طرح دعوای اثبات مالکیت یا الزام به تنظیم سند رسمی به طرفیت فروشنده یا مالک اصلی، مالکیت متوفی را به اثبات برسانند. پس از اثبات مالکیت، این اموال در فهرست ترکه قرار گرفته و قابلیت تقسیم پیدا می کنند. در غیر این صورت، صرف ادعای مالکیت بدون سند معتبر در فرآیند تحریر ترکه پذیرفته نیست.
هزینه دادخواست تحریر ترکه و مدت زمان آن
آگاهی از هزینه ها و زمان بندی تقریبی، برای برنامه ریزی ورثه اهمیت دارد:
- هزینه دادرسی: دادخواست تحریر ترکه از جمله دعاوی غیرمالی محسوب می شود. بنابراین، هزینه دادرسی آن ثابت و نسبتاً پایین است و با توجه به تعرفه های قانونی، در حدود چند صد هزار تومان خواهد بود. علاوه بر آن، هزینه های جانبی مانند هزینه نشر آگهی در روزنامه کثیرالانتشار و در صورت لزوم، هزینه کارشناسی رسمی نیز به آن اضافه می شود.
- تخمین زمان مورد نیاز: مدت زمان تحریر ترکه به عوامل متعددی بستگی دارد و نمی توان یک زمان دقیق برای آن تعیین کرد، اما معمولاً بین ۲ تا ۶ ماه به طول می انجامد. عوامل تأثیرگذار عبارتند از:
- پیچیدگی پرونده: تعداد و نوع اموال، تعدد ورثه، وجود اختلافات، و نیاز به استعلامات گسترده.
- سرعت عمل ادارات: پاسخگویی مراجع مختلف (بانک ها، ثبت اسناد، بورس) به استعلامات دادگاه.
- شلوغی شعب قضایی: حجم کاری شورای حل اختلاف و دادگاه ها.
بنابراین، زمان ذکر شده صرفاً تخمینی است و ممکن است در موارد خاص کمتر یا بیشتر شود.
سوالات متداول
ترکه در اصطلاح حقوقی چیست؟
ترکه یا ماترک، به مجموعه تمامی اموال، دارایی ها، حقوق مالی، و نیز تعهدات و بدهی هایی گفته می شود که پس از فوت یک شخص از او باقی می ماند و به ورثه منتقل می شود.
تحریر ترکه چه زمانی الزامی است؟
تحریر ترکه در مواردی مانند وجود ورثه محجور یا غایب، متوفی خارجی، یا عدم توافق همه ورثه بر قبول یا رد ترکه، الزامی است. در سایر موارد می تواند اختیاری باشد.
چه تفاوتی بین تحریر ترکه و انحصار وراثت وجود دارد؟
انحصار وراثت فرآیندی است که طی آن، ورثه قانونی متوفی و میزان سهم الارث هر یک تعیین می شود. تحریر ترکه اما فرآیند صورت برداری و فهرست کردن دقیق اموال و دیون متوفی است. گواهی حصر وراثت، یکی از مدارک لازم برای دادخواست تحریر ترکه است.
آیا بدون گواهی حصر وراثت می توان درخواست تحریر ترکه داد؟
خیر، گواهی حصر وراثت (حتی از نوع موقت) یکی از مدارک ضروری برای تقدیم دادخواست تحریر ترکه است، زیرا هویت و تعداد ورثه را مشخص می کند.
آیا طلبکاران می توانند درخواست تحریر ترکه کنند؟
خیر، بر اساس ماده ۲۰۷ قانون امور حسبی، طلبکاران مستقیماً حق درخواست تحریر ترکه را ندارند. آن ها می توانند درخواست مهر و موم ترکه یا تعیین مدیر ترکه را مطرح کنند.
هزینه دادخواست تحریر ترکه چقدر است؟
هزینه دادرسی دادخواست تحریر ترکه از جمله دعاوی غیرمالی بوده و مبلغی ثابت و نسبتاً پایین (در حدود چند صد هزار تومان) است. علاوه بر آن، هزینه نشر آگهی و کارشناسی نیز ممکن است اضافه شود.
مدت زمان تحریر ترکه چقدر است؟
مدت زمان تحریر ترکه متغیر است و به عوامل مختلفی بستگی دارد، اما معمولاً بین ۲ تا ۶ ماه به طول می انجامد.
اگر برخی ورثه در جلسه تحریر ترکه حاضر نشوند چه می شود؟
عدم حضور برخی از ورثه یا ذینفعان در جلسه تحریر ترکه، با وجود ابلاغ قانونی و اطلاع رسانی صحیح، مانع از ادامه فرآیند تحریر ترکه نخواهد بود و دادگاه به صورت برداری ادامه می دهد.
آیا می توان به قرار تحریر ترکه اعتراض کرد؟
بله، قرار تحریر ترکه در مهلت قانونی ۲۰ روز از تاریخ ابلاغ، قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه حقوقی همان حوزه قضایی است.
آیا امکان همزمان مهر و موم و تحریر ترکه وجود دارد؟
خیر، از نظر قانونی پس از تحریر ترکه، درخواست مهر و موم پذیرفته نمی شود، مگر نسبت به اموالی که تحریر نشده باشند. مهر و موم معمولاً یک اقدام اولیه حفاظتی و مقدم بر تحریر ترکه است.
بعد از تحریر ترکه چه اقداماتی باید انجام داد؟
پس از تحریر ترکه، ابتدا باید دیون متوفی از محل ترکه پرداخت شود. سپس، در صورت وجود مازاد و توافق ورثه، اموال تقسیم می شوند یا در صورت عدم توافق، دعوای تقسیم ترکه در دادگاه حقوقی مطرح می گردد.
آیا تحریر ترکه شامل بدهی های متوفی هم می شود؟
بله، یکی از اهداف اصلی تحریر ترکه، تعیین و صورت برداری دقیق از تمامی بدهی ها و دیون متوفی است تا حقوق طلبکاران حفظ شود و ورثه از مسئولیت های مالی آگاه گردند.
اگر متوفی اموال زیادی نداشته باشد باز هم تحریر ترکه لازم است؟
لزوم تحریر ترکه صرفاً به میزان اموال بستگی ندارد. اگر یکی از موارد الزامی (مانند وجود ورثه محجور یا غایب) وجود داشته باشد یا ورثه از کم و کیف اموال و دیون ناآگاه باشند، تحریر ترکه ضروری است.
نقش وصی در تحریر ترکه چیست؟
وصی که برای اداره اموال متوفی تعیین شده است، می تواند درخواست تحریر ترکه را به دادگاه ارائه دهد. او در طول فرآیند تحریر، برای شناسایی و صورت برداری دقیق از ترکه با متصدی مربوطه همکاری می کند.
نمونه ها
نمونه دادخواست تحریر ترکه
به نام خدا
ریاست محترم شورای حل اختلاف / دادگاه محترم عمومی حقوقی (متناسب با آخرین اقامتگاه متوفی)
خواهان:
نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی خواهان]
نام پدر: [نام پدر خواهان]
کد ملی: [کد ملی خواهان]
نشانی: [نشانی کامل خواهان]
خواندگان: (مشخصات تمامی وراث دیگر متوفی طبق گواهی حصر وراثت)
۱. نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی خوانده ۱]، نام پدر: [نام پدر خوانده ۱]، کد ملی: [کد ملی خوانده ۱]، نشانی: [نشانی کامل خوانده ۱]
۲. نام و نام خانوادگی: [نام و نام خانوادگی خوانده ۲]، نام پدر: [نام پدر خوانده ۲]، کد ملی: [کد ملی خوانده ۲]، نشانی: [نشانی کامل خوانده ۲]
۳. … (ادامه برای سایر وراث)
خواسته: تقاضای صدور قرار تحریر ترکه مرحوم/مرحومه [نام و نام خانوادگی متوفی] به کد ملی [کد ملی متوفی] که مورخ [تاریخ فوت] در آخرین اقامتگاه خود به آدرس [آخرین اقامتگاه متوفی] فوت نموده است.
دلایل و مستندات:
- رونوشت مصدق گواهی فوت متوفی.
- رونوشت مصدق گواهی حصر وراثت قطعی/موقت شماره [شماره گواهی] صادره از [مرجع صادرکننده].
- رونوشت مصدق شناسنامه و کارت ملی خواهان و خواندگان.
- درخواست استعلام از:
- اداره ثبت اسناد و املاک جهت شناسایی املاک.
- پلیس راهور ناجا جهت شناسایی وسایل نقلیه.
- بانک مرکزی و بانک های عامل جهت شناسایی حساب های بانکی و سپرده ها.
- سازمان بورس و اوراق بهادار جهت شناسایی سهام.
- اداره ثبت شرکت ها جهت شناسایی سهم الشرکه در شرکت ها.
شرح دادخواست:
احتراماً به استحضار عالی می رساند، مرحوم/مرحومه [نام و نام خانوادگی متوفی]، پدر/مادر/همسر/برادر/خواهر اینجانب خواهان و خواندگان محترم، در تاریخ [تاریخ فوت] به رحمت ایزدی پیوسته است. اینجانب و خواندگان محترم، طبق گواهی حصر وراثت پیوست، ورثه قانونی آن مرحوم/مرحومه می باشیم. با عنایت به اینکه اموال و دیون متوفی به طور کامل برای ورثه مشخص و روشن نیست و بیم از بین رفتن یا سوءاستفاده از ترکه قبل از صورت برداری دقیق وجود دارد، و همچنین به جهت حفظ حقوق تمامی وراث و سایر ذینفعان و پیشگیری از هرگونه اختلاف آتی، تقاضای تحریر و صورت برداری جامع از کلیه اموال و دیون آن مرحوم/مرحومه مورد استدعاست.
لذا، با تقدیم این دادخواست، از محضر محترم دادگاه / شورای حل اختلاف، صدور قرار تحریر ترکه مرحوم/مرحومه [نام و نام خانوادگی متوفی] و انجام استعلامات لازم از مراجع ذیصلاح جهت شناسایی کامل اموال و بدهی ها، و نهایتاً تشکیل جلسه تحریر ترکه و تنظیم صورتجلسه مربوطه را استدعا دارم.
با احترام فراوان
[امضا خواهان]
[تاریخ]
نمونه قرار تحریر ترکه
به نام خدا
شماره پرونده: [شماره پرونده]
شماره دادنامه/قرار: [شماره دادنامه/قرار]
تاریخ صدور: [تاریخ صدور]
مرجع صادرکننده: شورای حل اختلاف شعبه [شماره شعبه] حوزه قضایی [نام حوزه]
خواهان: آقای/خانم [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر] با کد ملی [کد ملی]
خواندگان: سایر ورثه حسب دادخواست و گواهی حصر وراثت
موضوع: درخواست تحریر ترکه
گردش کار: خواهان در تاریخ [تاریخ ثبت دادخواست] دادخواستی به خواسته تحریر ترکه مرحوم/مرحومه [نام و نام خانوادگی متوفی] فرزند [نام پدر متوفی] که در تاریخ [تاریخ فوت] فوت شده است، تقدیم نموده و آن را به این شعبه ارجاع داده است.
رأی دادگاه (قرار):
در خصوص درخواست آقای/خانم [نام خواهان] مبنی بر تحریر ترکه متوفی مرحوم/مرحومه [نام و نام خانوادگی متوفی] فرزند [نام پدر متوفی] با کد ملی [کد ملی متوفی] که در تاریخ [تاریخ فوت] فوت نموده است، دادگاه با بررسی محتویات پرونده، احراز سمت متقاضی و مستنداً به مواد ۲۰۶ و ۲۱۰ قانون امور حسبی، قرار تحریر ترکه را صادر و اعلام می نماید.
مقرر است دفتر، نوبتی برای اجرای قرار تحریر ترکه تعیین و نسبت به نشر آگهی در یکی از روزنامه های کثیرالانتشار اقدام نماید. در آگهی مذکور، از کلیه ورثه یا نماینده قانونی آن ها، بستانکاران و مدیونین به متوفی و هر کس حقی بر ترکه دارد، خواسته شود تا در روز و ساعت معین، در محل [نشانی محل اجرای تحریر ترکه] جهت تحریر ترکه حاضر شوند.
تبصره: لازم است بین تاریخ نشر آگهی و روز اجرای قرار تحریر ترکه، حداقل یک ماه و حداکثر سه ماه فاصله باشد.
ضمناً، کلیه ورثه و اشخاص ذینفع که نشانی آن ها در پرونده منعکس و در حوزه قضایی این دادگاه اقامت دارند، برای حضور در جلسه تحریر ترکه به صورت جداگانه اخطاریه ارسال شود.
این قرار، حضوری و در مهلت قانونی ۲۰ روز پس از ابلاغ، قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه عمومی حقوقی [نام شهرستان] می باشد.
دادرس/رئیس شعبه [شماره شعبه] شورای حل اختلاف [نام حوزه]
نتیجه گیری
دادخواست تحریر ترکه، فرآیندی قانونی و حیاتی است که با هدف شفاف سازی و صورت برداری دقیق از تمامی اموال، دارایی ها و بدهی های یک فرد متوفی صورت می گیرد. این اقدام، نه تنها به ورثه کمک می کند تا از کم و کیف دقیق ماترک آگاه شوند، بلکه حقوق طلبکاران را نیز تضمین کرده و از بروز اختلافات احتمالی و سوءاستفاده های مالی جلوگیری می نماید. از مراحل آغازین در دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و پیگیری در شورای حل اختلاف، تا انتشار آگهی و تشکیل جلسه تحریر، هر گام با هدف ایجاد یک تصویر روشن و مستند از ترکه برداشته می شود. درک تفاوت های آن با مهر و موم ترکه، شناخت اشخاص ذینفع و آگاهی از مدارک و دادگاه صالح، برای مدیریت صحیح امور پس از فوت ضروری است. با توجه به پیچیدگی های قانونی و اهمیت مالی این فرآیند، بهره مندی از مشاوره وکلای متخصص در امور ارث و حسبی، می تواند راهگشای بسیاری از ابهامات و چالش ها باشد و به ورثه در طی این مسیر قانونی یاری رساند.