خلاصه کتاب تاریخ ایران باستان – باب دوم: پارسی ها و سلسله ی هخامنشی ( نویسنده حسن پیرنیا )

خلاصه کتاب «تاریخ ایران باستان – باب دوم: پارسی ها و سلسله هخامنشی» اثر حسن پیرنیا، به شرح دقیق وقایع و شخصیت های کلیدی این دوران می پردازد. این اثر، روایتی جامع از خاستگاه پارسیان، ظهور کوروش کبیر و تأسیس امپراتوری هخامنشی، فتوحات کمبوجیه، و سازماندهی بی نظیر داریوش بزرگ است که با تکیه بر منابع دست اول یونانی و تحلیل های دقیق نویسنده، تصویری عمیق از شکوه این تمدن ارائه می دهد.

کتاب «تاریخ ایران باستان» اثر ماندگار حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، نه تنها یک مرجع تاریخی، بلکه سنگ بنای تاریخ نگاری نوین ایران به شمار می رود. در میان مجلدات این مجموعه، «باب دوم: پارسی ها و سلسله هخامنشی» از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا به یکی از درخشان ترین و تأثیرگذارترین ادوار تمدن ایران، یعنی عصر امپراتوری هخامنشی، اختصاص دارد. این دوره، نه تنها شاهد شکل گیری یک دولت قدرتمند جهانی بود، بلکه مفاهیم نوین حکمرانی، تسامح فرهنگی و سازماندهی اداری را به اوج رساند که تأثیری عمیق بر تمدن های پسین گذاشت. پیرنیا با روشی علمی و با استفاده از منابع دست اول یونانی همچون هرودوت، گزنفون و کتزیاس، و مقایسه انتقادی آن ها با مدارک شرقی و باستان شناسی موجود در زمان خود، تصویری جامع و مستند از این دوران ارائه می دهد. هدف از این مقاله، ارائه خلاصه ای تحلیلی و تفصیلی از این باب ارزشمند است تا مخاطبان، اعم از دانشجویان تاریخ، پژوهشگران و علاقه مندان به میراث ایران باستان، بتوانند با دیدگاه های پیرنیا و جزئیات مهم این دوره به صورت فشرده و عمیق آشنا شوند. این خلاصه، دروازه ای است برای درک بهتر شکوه و عظمت هخامنشیان از منظر یکی از بزرگترین تاریخ نگاران معاصر ایران.

ریشه های پارسی و طلوح هخامنشیان

برای درک چگونگی شکل گیری یکی از بزرگترین امپراتوری های تاریخ، لازم است ابتدا به ریشه ها و خاستگاه قوم پارس نگریست. حسن پیرنیا در «باب دوم» کتاب خود، با دقت به تشریح این مراحل اولیه می پردازد.

خاستگاه و مهاجرت پارسی ها

قوم پارس، یکی از شاخه های اقوام آریایی بود که در هزاره های قبل از میلاد به فلات ایران مهاجرت کردند. این اقوام، پس از گذر از مناطق شمالی و شمال شرقی، سرانجام در ناحیه ای که بعدها «پارس» نام گرفت و پیشتر به «انشان» شهرت داشت، سکونت گزیدند. این منطقه که در جنوب غربی ایران امروزی واقع شده است، با کوهستان های سر به فلک کشیده و جلگه های حاصلخیز، بستر مناسبی برای رشد و توسعه این قوم فراهم آورد. پیرنیا به ارتباط عمیق پارسی ها با مادها، دیگر قوم بزرگ ایرانی، اشاره می کند. در دوران اولیه، پارسی ها تحت سلطه امپراتوری نیرومند ماد قرار داشتند. این وابستگی، به معنای عدم استقلال کامل سیاسی بود، اما پارسی ها هویت فرهنگی و اجتماعی خود را حفظ کرده و به تدریج قدرت و نفوذ خود را در چارچوب قلمرو ماد گسترش می دادند. این دوره از همزیستی و تابعیت، زمینه ساز یادگیری و تکامل نظامی و اداری برای پارسیان شد که بعدها در ایجاد امپراتوری وسیع هخامنشی به کار آمد.

دودمان هخامنشیان و پادشاهان اولیه

دودمان هخامنشی، نام خود را از شخصی افسانه ای یا نیمه افسانه ای به نام «هخامنش» گرفته است که نیای بزرگ این سلسله به شمار می رود. پیرنیا، شجره نامه ای اولیه از این دودمان را ارائه می دهد که شامل پادشاهانی چون تئیسپس، کوروش اول و کمبوجیه اول می شود. این پادشاهان، حاکمان محلی پارس بودند که در سایه قدرت مادها، به تدریج توانستند پایه های یک حاکمیت مستقل تر را برای قوم خود پی ریزی کنند. با وجود اینکه آن ها به طور رسمی دست نشانده مادها بودند، اما در درون قلمرو خود از استقلال نسبی برخوردار بودند و توانستند نیروهای نظامی و اداری خود را توسعه دهند. این دوره، شاهد تحکیم جایگاه پارسیان در منطقه و افزایش تدریجی قدرت آن ها در فلات ایران بود. زمینه های ظهور یک قدرت مستقل و فراگیر در حال فراهم شدن بود که در نهایت به دست کوروش بزرگ به ثمر نشست. پیرنیا با استناد به کتیبه ها و منابع موجود، سلسله مراتب این پادشاهان را ترسیم می کند و نقش آن ها را در آماده سازی برای ظهور کوروش روشن می سازد.

کوروش بزرگ؛ بنیان گذار امپراتوری جهانی

کوروش کبیر، نامی است که با شکوه، عدالت و توسعه طلبی خردمندانه در تاریخ گره خورده است. حسن پیرنیا، بخش قابل توجهی از باب دوم کتاب خود را به بررسی زندگی، فتوحات و ویژگی های مدیریتی این شخصیت بی نظیر اختصاص می دهد.

داستان تولد و تربیت کوروش (روایات و تحلیل پیرنیا)

تولد و دوران کودکی کوروش بزرگ، آمیخته با افسانه ها و روایات متعددی است که پیرنیا با دقت فراوان به آن ها می پردازد.
یکی از مشهورترین این روایات، داستان هرودوت است که بر اساس آن، آستیاگ، آخرین پادشاه ماد، در خواب می بیند که از دخترش ماندانا، تاک بلندی می روید و تمام آسیا را فرا می گیرد. مغ ها این خواب را به سلطنت رسیدن پسر ماندانا بر تمام آسیا تعبیر می کنند. آستیاگ از بیم این اتفاق، دستور می دهد که نوه تازه متولد شده اش (کوروش) را توسط وزیرش هارپاگ، از بین ببرند. اما هارپاگ دلش نمی آید و کودک را به چوپانی به نام میترادات می سپارد تا او را در کوهستان رها کند. زن چوپان که فرزند مرده ای به دنیا آورده بود، کوروش را به فرزندی می پذیرد و او را بزرگ می کند.
گزنفون در کتاب خود، «کوروش نامه»، روایتی متفاوت و شاید واقع گرایانه تر از تربیت کوروش ارائه می دهد. او بر آموزش های نظامی، اخلاقی و دولتی کوروش در دربار ماد تمرکز دارد و او را شخصیتی با تربیت عالی و فضایل اخلاقی والا به تصویر می کشد.
کتزیاس نیز روایات خاص خود را دارد که اغلب با هرودوت در تضاد است و پیرنیا به تفاوت های این روایات اشاره می کند و اغلب آن ها را با نگاه انتقادی خود مورد بررسی قرار می دهد.
پیرنیا در تحلیل این روایات، تلاش می کند تا با وجود افسانه گون بودن برخی بخش ها، به هسته مرکزی حقیقت تاریخی نزدیک شود. او اهمیت این روایات را در نشان دادن شخصیت کاریزماتیک و مشروعیت بخش کوروش می داند، اما به خواننده یادآوری می کند که باید با دیدی انتقادی به آن ها نگریست.

قیام کوروش بر مادها و تأسیس دولت پارسی

مهم ترین گام در مسیر تأسیس امپراتوری هخامنشی، شورش کوروش علیه آستیاگ، پادشاه ماد بود. پیرنیا جزئیات این قیام را شرح می دهد و به نقش نارضایتی گسترده مادها از آستیاگ اشاره می کند. بسیاری از بزرگان و مردم ماد، از حاکمیت آستیاگ ناخشنود بودند و این نارضایتی، به حمایت آن ها از کوروش منجر شد. منابعی مانند کتیبه نبونید بابلی نیز به این وقایع اشاره دارند و نقش شورش سپاهیان ماد علیه آستیاگ را تأیید می کنند. با پیروزی کوروش و تسخیر همدان، پایتخت مادها، ثروت عظیم مادها به انشان (پارس) منتقل شد و این رویداد، رسماً پایان حکومت مادها و آغاز دوران دولت نیرومند پارسی را رقم زد.

فتوحات غرب و تسخیر لیدیه

پس از تثبیت قدرت در فلات ایران، کوروش به سمت غرب و قدرت های بزرگ آن زمان روی آورد. یکی از این قدرت ها، پادشاهی لیدیه بود که در آسیای صغیر واقع شده و به ثروت افسانه ای پادشاهش، کرزوس، شهرت داشت. پیرنیا نبرد سرنوشت ساز بین کوروش و کرزوس را شرح می دهد. کرزوس که گمان می کرد کوروش در زمستان حمله نخواهد کرد، سپاه خود را مرخص کرده بود، اما کوروش با سرعتی غیرمنتظره به سارد، پایتخت لیدیه، یورش برد. یکی از تاکتیک های نظامی نوآورانه کوروش، استفاده از شترها در خط مقدم سپاهش بود. اسب های سواره نظام لیدیه، از بوی شتر رم کرده و این امر، موجب شکست کرزوس شد. با سقوط سارد، دولت لیدیه منقرض شد و کوروش سیاست های خاصی را در قبال شهرهای یونانی آسیای صغیر اتخاذ کرد که پیش از این تحت سلطه لیدیه بودند. او از آن ها خواست تا با او متحد شوند، اما آن ها این پیشنهاد را رد کردند و کوروش با یک مثل معروف، موضع خود را بیان کرد: «نی زنی به لب دریا نزدیک شد و گفت ماهی ها خواهند رقصید. اما چون نرقصیدند، تور انداخت و گفت: اکنون که در تور می جنبید، بیهوده می رقصید، باید وقتی من نی می زدم، می رقصیدید.»

فتح بابل و منشور حقوق بشر

تسخیر بابل، پایتخت امپراتوری کلده، یکی دیگر از فتوحات بزرگ کوروش بود که پیرنیا آن را با جزئیات دقیق بررسی می کند. بابل در آن زمان تحت حکومت نبونید بود که به دلیل بی توجهی به خدایان محلی و مسائل داخلی، محبوبیت خود را از دست داده بود. همین نارضایتی عمومی، راه را برای ورود کوروش هموار کرد. پیرنیا به روایات هرودوت و کتیبه نبونید اشاره می کند که هر دو نحوه ورود کوروش به بابل را متفاوت اما با تأکید بر عدم مقاومت جدی شهر نشان می دهند.
اما آنچه فتح بابل را از دیگر فتوحات متمایز می کند، صدور منشور کوروش بود. این منشور که به حق به عنوان اولین اعلامیه حقوق بشر شناخته می شود، سندی بی نظیر از سیاست تسامح دینی و فرهنگی کوروش است. او به مردمان تحت سلطه خود اجازه داد تا خدایان خود را بپرستند، به سرزمین های خود بازگردند و سنت های خود را حفظ کنند. این رویکرد، به ویژه در مورد ملت یهود، که سال ها در بابل در تبعید به سر می بردند، بسیار چشمگیر بود. کوروش فرمان بازگشت آن ها به اورشلیم و بازسازی معبدشان را صادر کرد که نمونه ای بی سابقه از سیاست های انسان دوستانه در آن زمان به شمار می رفت.

منشور کوروش، نه تنها نمادی از قدرت امپراتوری هخامنشی بود، بلکه الگویی برای حکمرانی مبتنی بر تسامح، احترام به ادیان و فرهنگ ها، و حفظ حقوق مردمان تحت سلطه ارائه داد که در تاریخ جهان بی نظیر است.

سازماندهی و مدیریت امپراتوری کوروش

کوروش نه تنها یک فاتح نظامی، بلکه یک سازمان دهنده و مدیر کارآمد نیز بود. پیرنیا به سیاست های او در اداره سرزمین های فتح شده اشاره می کند. او به جای تحمیل فرهنگ و دین پارسی، به حفظ سنت ها و خودگردانی نسبی مناطق مختلف اهمیت می داد. این سیاست، موجب ثبات و وفاداری مردمان در سراسر امپراتوری می شد. او با تقسیم امپراتوری به ایالت های مختلف و گماردن حاکمانی با اختیارات مشخص، پایه های یک سیستم اداری پیچیده و کارآمد را بنا نهاد که بعدها توسط داریوش بزرگ تکمیل شد. زندگی درباری کوروش، بر اساس روایات گزنفون، نشان دهنده سادگی، حکمت و توجه او به امور کشوری بود.

گسترش شرقی و پایان کار کوروش

پس از فتوحات در غرب، کوروش توجه خود را به شرق و شمال شرق ایران، به ویژه مقابله با اقوام سکایی معطوف کرد. این لشکرکشی ها، به دلیل ماهیت سرسخت و جنگجویانه سکاها (مانند ماساژت ها و دهه ها)، اغلب با چالش های فراوانی همراه بود.
درباره مرگ کوروش، روایات مختلفی وجود دارد که پیرنیا به آن ها می پردازد. هرودوت معتقد است که کوروش در نبرد با ماساژت ها، که قومی در نزدیکی دریای خزر و آرال بودند، کشته شد. او روایتی دراماتیک از مرگ کوروش در نبرد با ملکه تومیریس ماساژت ها ارائه می دهد که ملکه پس از پیروزی، سر کوروش را در تشتی پر از خون انداخت و گفت: «حالا از خونخواری سیر شو!» کتزیاس نیز از کشته شدن کوروش در جنگ با سکاها سخن می گوید، اما جزئیات متفاوتی ارائه می دهد.
پیرنیا این روایات را تحلیل کرده و در نهایت تأکید می کند که محل دفن کوروش، پاسارگاد، شهر و آرامگاه باشکوهی است که خود کوروش بنا نهاد. آرامگاه کوروش در پاسارگاد، امروزه نیز نمادی از میراث این پادشاه بزرگ و امپراتوری هخامنشی است.

دوران کمبوجیه و چالش های پس از کوروش

پس از مرگ کوروش بزرگ، پسرش کمبوجیه به سلطنت رسید. دوران او، اگرچه کوتاه و پر از چالش بود، اما گام مهمی در گسترش قلمرو هخامنشیان به سمت غرب برداشت.

آغاز سلطنت کمبوجیه و تثبیت قدرت

کمبوجیه، وارث تاج و تخت بزرگترین امپراتوری زمان خود شد. او در ابتدا با چالش هایی برای تثبیت قدرت خود در میان درباریان و بزرگان مواجه بود، اما توانست به سرعت جایگاه خود را به عنوان جانشین کوروش مستحکم کند. روابط او با دربار و سایر ساتراپ ها، از ابتدا با احتیاط و حساسیت همراه بود. پیرنیا به این نکته اشاره می کند که کمبوجیه باید میراث پدر را حفظ و گسترش می داد، وظیفه ای که نیازمند مهارت های مدیریتی و نظامی بالایی بود.

لشکرکشی به مصر و فتح آن

مهمترین لشکرکشی کمبوجیه، حمله به مصر بود. دلایل این حمله، شامل اهمیت استراتژیک مصر به عنوان یکی از ثروتمندترین و پرجمعیت ترین تمدن های آن زمان و همچنین تمایل به تکمیل فتوحات کوروش در غرب بود. پیرنیا جزئیات نبردها را شرح می دهد که چگونه سپاه هخامنشی با عبور از صحرای سینا، وارد مصر شد و پس از نبردهای کلیدی مانند نبرد پلوزیوم، موفق به فتح این سرزمین کهن گردید (سال 525 قبل از میلاد). فتح مصر، یک پیروزی بزرگ برای امپراتوری هخامنشی بود و قلمرو آن را تا حد زیادی گسترش داد.
با این حال، لشکرکشی های بعدی کمبوجیه به سمت واحه آمون و حبشه، با ناکامی مواجه شد. این لشکرکشی ها به دلیل مشکلات لجستیکی، کمبود آب و مواد غذایی، و مقاومت بومیان، نتیجه ای جز تلفات سنگین برای سپاهیان هخامنشی نداشت.

شخصیت و رفتار کمبوجیه (بررسی نقدهای تاریخی)

شخصیت کمبوجیه، همواره مورد بحث و جدل مورخان بوده است. هرودوت، تصویری منفی از او ارائه می دهد و او را فردی ظالم، خودکامه و دچار جنون توصیف می کند که دست به اعمال وحشیانه ای مانند کشتن برادرش بردیا و هتک حرمت معابد مصری زده است. روایات هرودوت از کمبوجیه، تأثیر زیادی بر برداشت عمومی از این پادشاه گذاشته است.
با این حال، پیرنیا این دیدگاه ها را با نگاهی انتقادی بررسی می کند. او به این نکته اشاره دارد که منابع یونانی ممکن است تحت تأثیر پروپاگاندای بعدی یا تعصبات خاص، تصویری اغراق آمیز و منفی از پادشاهان ایرانی ارائه داده باشند. پیرنیا تلاش می کند تا با مقایسه روایات و توجه به زمینه های تاریخی، تصویری متعادل تر از کمبوجیه ارائه دهد. او احتمال می دهد که برخی از رفتارهای کمبوجیه، ناشی از فشارهای سیاسی و نظامی، و یا حتی بیماری های روانی بوده باشد، نه صرفاً شرارت ذاتی.

حکومت گئومات مغ و بحران مشروعیت

در اواخر سلطنت کمبوجیه، بحرانی بزرگ امپراتوری را فرا گرفت: ظهور گئومات مغ. پیرنیا داستان به قدرت رسیدن گئومات را شرح می دهد که خود را بردیای دروغین، برادر کمبوجیه، معرفی کرد و ادعای سلطنت نمود. این اتفاق در زمانی رخ داد که کمبوجیه در مصر بود و به دلیل دوری از مرکز، خبرها با تأخیر به او می رسید. گئومات توانست با جلب حمایت مردمی، به ویژه از طریق لغو مالیات ها، قدرت را در دست بگیرد.
این دوره که در منابع به «هفت ماه فترت» نیز مشهور است، دوران بحران مشروعیت و بی ثباتی در امپراتوری هخامنشی بود. بزرگان پارسی، که از این غصب قدرت به شدت ناخشنود بودند و حقیقت هویت گئومات را می دانستند، دست به توطئه برای سرنگونی او زدند. این توطئه، در نهایت به قیام داریوش و یارانش منجر شد که سرنوشت امپراتوری هخامنشی را تغییر داد.

داریوش بزرگ؛ معمار واقعی امپراتوری هخامنشی

داریوش بزرگ، شخصیتی است که امپراتوری هخامنشی را از آشوب رهانید و آن را به اوج قدرت و سازمان یافتگی رساند. حسن پیرنیا، بخش قابل توجهی از «باب دوم» را به دستاوردهای بی نظیر این پادشاه اختصاص می دهد.

به قدرت رسیدن داریوش و سرکوب شورش ها

پیرنیا جزئیات به قدرت رسیدن داریوش را پس از سرنگونی گئومات مغ شرح می دهد. داریوش به همراه شش تن از بزرگان پارسی، توطئه کرد و گئومات را از میان برداشت. این رویداد، که در سال 522 قبل از میلاد رخ داد، آغازی بر سلطنت داریوش بزرگ بود.
مهم ترین سند دست اولی که این وقایع را شرح می دهد، کتیبه بیستون است. پیرنیا به تفصیل به این کتیبه بی نظیر می پردازد؛ سندی چندزبانه (فارسی باستان، عیلامی و بابلی) که داریوش دستور حکاکی آن را بر دل کوه بیستون داد. این کتیبه نه تنها داستان به قدرت رسیدن داریوش را از زبان خودش روایت می کند، بلکه به سرکوب شورش های گسترده ای که در پی غصب قدرت توسط گئومات و ضعف مرکزی در سراسر امپراتوری رخ داده بود، می پردازد. بابل، ماد، خوزستان و بسیاری از مناطق دیگر، علم طغیان برافراشته بودند. داریوش با نبوغ نظامی و مدیریتی خود، این شورش ها را یک به یک سرکوب کرد و وحدت و یکپارچگی را به امپراتوری بازگرداند. کتیبه بیستون، نه تنها یک سند تاریخی، بلکه یک شاهکار هنر و کتیبه نگاری است که دیدگاه داریوش را درباره مشروعیت حکومتش و اراده اهورامزدا برای سلطنت او بازتاب می دهد.

سازماندهی اداری و اقتصادی امپراتوری

یکی از بزرگترین دستاوردهای داریوش، سازماندهی بی نظیر اداری و اقتصادی امپراتوری بود. پیرنیا این اقدامات را به دقت شرح می دهد:
تقسیم امپراتوری به ساتراپی ها: داریوش امپراتوری وسیع خود را به حدود بیست ایالت یا «ساتراپی» تقسیم کرد. برای هر ساتراپی، یک حاکم (ساتراپ) منصوب می شد که مسئولیت جمع آوری مالیات، حفظ نظم و فرماندهی نیروهای محلی را بر عهده داشت.
نظام اداری و مالیاتی کارآمد: داریوش یک سیستم مالیاتی منظم و عادلانه را بنیان نهاد که بر اساس آن، هر ساتراپی سهم مشخصی از طلا، نقره یا محصولات کشاورزی را به دربار مرکزی پرداخت می کرد. این نظام، منابع مالی لازم برای اداره امپراتوری و پروژه های بزرگ ساختمانی را فراهم می آورد.
ایجاد راه شاهی و سیستم چاپار: برای تسهیل ارتباطات و نظارت بر ساتراپی های وسیع، داریوش دستور ساخت «راه شاهی» را صادر کرد. این راه از شوش، پایتخت زمستانی، تا سارد در آسیای صغیر امتداد داشت. در کنار این راه، سیستم چاپارخانه های سریع (پست) ایجاد شد که اطلاعات و فرامین را با سرعت زیاد به دورترین نقاط امپراتوری منتقل می کرد.
معرفی سکه های دریک و سیگلوس: داریوش برای استانداردسازی پولی و تسهیل تجارت، سکه های طلا (دریک) و نقره (سیگلوس) را ضرب کرد که دارای وزن و عیار ثابت بودند و به سرعت در سراسر امپراتوری رواج یافتند.
این اقدامات، نه تنها ثبات و کارایی اداری را به ارمغان آورد، بلکه قدرت مرکزی را تقویت کرد و امپراتوری هخامنشی را به یک الگوی موفق از حکمرانی در دنیای باستان تبدیل ساخت.

لشکرکشی های داریوش به اروپا و آسیا

داریوش بزرگ نیز مانند کوروش، پادشاهی توسعه طلب بود و مرزهای امپراتوری را به سمت های مختلف گسترش داد:
لشکرکشی به سکاها: پیرنیا به لشکرکشی داریوش به شمال رود دانوب برای مقابله با سکاها اشاره می کند. دلایل این لشکرکشی، احتمالاً حفظ امنیت مرزهای شمالی و تنبیه سکاهایی بود که قبلاً به قلمرو هخامنشیان تجاوز کرده بودند. این لشکرکشی با وجود چالش های فراوان جغرافیایی، نتایج مهمی در پی داشت.
تسخیر تراکیه، مقدونیه و جزایر بحرالجزایر: در نتیجه لشکرکشی های داریوش، مناطق وسیعی از اروپا از جمله تراکیه (بالکان امروزی)، مقدونیه و جزایر مهم دریای اژه به قلمرو هخامنشیان اضافه شدند. این امر، نفوذ ایران را تا قلب اروپا گسترش داد.
گسترش به شرق و تسخیر قسمتی از هند: داریوش همچنین به سمت شرق، به ویژه دره سند در هند، لشکرکشی هایی انجام داد و بخش هایی از آن را به امپراتوری ضمیمه کرد. این فتوحات، امپراتوری هخامنشی را در اوج خود به پهناورترین دولت جهان باستان تبدیل کرد که از دره سند در شرق تا رود نیل در غرب و از قفقاز در شمال تا خلیج فارس در جنوب امتداد داشت.

آغاز نبردهای ایران و یونان

دوران داریوش، نقطه آغاز رویارویی های بزرگ میان ایران و یونان بود که به جنگ های ایران و یونان شهرت یافت. پیرنیا به ریشه های این درگیری ها اشاره می کند:
شورش ایونیان: شهرهای یونانی نشین در آسیای صغیر، که تحت سلطه هخامنشیان بودند، شورش کردند. آتن و اِرتِریا از این شورش حمایت کرده و نیروهایی را برای کمک به شورشیان فرستادند. این دخالت، خشم داریوش را برانگیخت.
نبرد ماراتن: در پی سرکوب شورش ایونیان، داریوش تصمیم به تنبیه آتن و اِرتِریا گرفت. اولین رویارویی بزرگ در سال 490 قبل از میلاد در دشت ماراتن رخ داد. پیرنیا این نبرد را شرح می دهد که چگونه سپاهیان آتن با تاکتیک های خاص خود توانستند بر سپاهیان پارسی پیروز شوند. این نبرد، با وجود اینکه ضربه مهلکی به امپراتوری نبود، اما از نظر روانی برای یونانیان بسیار مهم بود و به آن ها اعتماد به نفس بخشید.
پس از نبرد ماراتن، داریوش تدارکات گسترده ای را برای حمله دوباره و قاطعانه به یونان آغاز کرد، اما فرصت اجرای این برنامه را نیافت.

سال های پایانی داریوش و فوت او

در سال های پایانی سلطنت داریوش، امپراتوری با چالش هایی روبرو شد. مهمترین آن، شورش مصر بود که بار دیگر علیه حکومت هخامنشی برافروخته شد. داریوش در حال برنامه ریزی برای سرکوب این شورش و همچنین آماده سازی برای لشکرکشی بزرگ به یونان بود که در سال 486 قبل از میلاد درگذشت. پیرنیا به این نکته اشاره می کند که مرگ او، برنامه های بلندپروازانه او را ناتمام گذاشت. پس از او، پسرش خشایارشا به جانشینی انتخاب شد و مسئولیت ادامه این برنامه ها را بر عهده گرفت.

وسعت و اهمیت امپراتوری در زمان داریوش

پیرنیا در پایان فصل مربوط به داریوش، نمای کلی از وسعت و عظمت امپراتوری هخامنشی در زمان او ارائه می دهد. این امپراتوری، فراتر از یک قدرت نظامی، یک مرکز فرهنگی، اقتصادی و اداری بی نظیر بود. تنوع فرهنگی و قومیتی در این قلمرو پهناور، از مردم هند و مصر گرفته تا یونانیان و سکاها، تحت یک حاکمیت مرکزی واحد قرار داشتند.

این دوره، به عنوان اوج شکوه و قدرت امپراتوری هخامنشی، میراثی گران بها از خود بر جای گذاشت که نه تنها تاریخ ایران، بلکه تاریخ جهان را شکل داد.

نتیجه گیری: میراث ماندگار پارسی ها و هخامنشیان از نگاه حسن پیرنیا

«باب دوم: پارسی ها و سلسله هخامنشی» از کتاب «تاریخ ایران باستان» حسن پیرنیا، مروری جامع و تحلیلی بر یکی از درخشان ترین ادوار تمدن ایرانی ارائه می دهد. پیرنیا با تکیه بر منابع اولیه و رویکرد انتقادی، خواننده را با دستاوردهای بی نظیر این دوره آشنا می سازد: از اتحاد اقوام ایرانی زیر پرچم کوروش کبیر، تا سیاست های تسامح و احترام به فرهنگ های دیگر که در منشور کوروش تجلی یافت. سازماندهی بی مانند اداری، اقتصادی و نظامی امپراتوری توسط داریوش بزرگ، شامل تقسیمات ساتراپی، راه شاهی، سیستم چاپار و ضرب سکه یکسان، همگی نشان از نبوغ مدیریتی پارسیان دارد. معماری و هنر هخامنشی، به ویژه در شهرهایی چون تخت جمشید و پاسارگاد، نمادی از عظمت و توانایی های هنری این تمدن است که تأثیری عمیق بر فرهنگ های بعدی گذاشت.

این دوره نه تنها در شکل گیری هویت ایرانی نقشی اساسی داشت، بلکه به عنوان الگویی برای حکمرانی و مدیریت یک امپراتوری چندفرهنگی در جهان باستان عمل کرد. حسن پیرنیا، با وجود پیشرفت های چشمگیر در باستان شناسی و مطالعات تاریخی نوین، همچنان به عنوان یک منبع بنیادی برای درک این دوره شناخته می شود. اگرچه ممکن است برخی از دیدگاه های او با یافته های جدیدتر تکمیل یا تعدیل شوند، اما روش تحقیق، عمق تحلیل و پوشش جامع او از وقایع، «باب دوم تاریخ ایران باستان» را به اثری ماندگار و ضروری برای هر محقق و علاقه مند به تاریخ ایران تبدیل کرده است. درک این باب، کلیدی برای فهم کلیت تاریخ باستان ایران و جایگاه آن در تمدن جهانی است و نشان می دهد که چگونه ایرانیان باستان، بنیان گذار تمدنی بودند که نه تنها در زمان خود پیشرو بود، بلکه میراثی پایدار برای آیندگان به یادگار گذاشت. مطالعه انتقادی و عمیق این اثر، همچنان برای روشن شدن ابعاد مختلف این تاریخ پرشکوه لازم است.