«راهمرد» و روایتی متفاوت از امام (ره) و قیام 15 خرداد

فریبرز دارایی؛ طی 4 دهه گذشته در عرصه هنرهای نمایشی کمتر شاهد تولید و اجرای آثاری با موضوع شخصیت و منش بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بوده ایم و شاید تعداد آثار تولید و اجراشده با این موضوع که به لحاظ کیفی نیز حرفی برای گفتن داشته باشند به تعداد انگشتان 2 دست هم نرسد.

برخی از کارشناسان و صاحبنظران تئاتری معتقدند که حساس بودن پرداختن به ابعاد شخصیتی امام خمینی (ره) و بحث های نظارتی یکی از دلایل این امر است که هنرمندان عرصه تئاتر در این خصوص کمتر به سراغ نگارش و تولید اثری نمایشی می روند.

برخی نیز معتقدند تولید اثری با این موضوع نیازمند حمایت مالی و معنوی قابل توجه از سوی ارگان ها و سازمان های فرهنگی است تا نمایشی که تولید و اجرا می شود به لحاظ کیفی و اثرگذاری قابل توجه باشد.

به هر روی با گذشت 4 دهه هنوز خلاء پرداختن به شخصیت امام خمینی (ره) و قیام 15 خرداد احساس می شود و باید دید که مدیران و مسئولان تصمیم گیرنده در این باره چه برنامه ریزی مشخص و منسجمی خواهند داشت.

یکی از معدود آثاری که با موضوع شخصیت بنیانگذار جمهوری اسلامی و قیام 15 خرداد تولید و اجرا شده است، نمایش «راهمرد» به نویسندگی و کارگردانی حامد هوشیاری است.

این اثر نمایشی در سال 1396 و با حضور زنده یاد علاءالدین قاسمی از تعزیه خوانان باسابقه و مطرح ایران و بابک والی در پلاتو اجرای مجموعه تئاتر شهر روی صحنه رفت.

در خلاصه داستان این اثر نمایشی چنین آمده بود: «هادی فرزند یک خانواده تعزیه خوان قدیمی است که برادرش در قیام 15 خرداد سال 1342 به شهادت رسیده است. هادی با بیماری لاعلاج دخترش روبه رو است به همین دلیل با خود عهد می بندد که تا زمان بهبودی فرزندش خادم اهل بیت باشد. هادی الگوی ذهنی خود را تحت تأثیر شخصیت دیگر نمایش یعنی معین البکاء دنبال می کند و ….»

حامد هوشیاری درباره دغدغه خود برای تولید اثری نمایشی با موضوع شخصیت امام خمینی (ره) و قیام 15 خرداد، به خبرنگار یک خبرگزاری گفت: متأسفانه غالباً در تئاتر ما فضا برای اجرای نمایش های موضوعی در مناسبت های خاص فراهم می شود و کمتر ظرفیتی ایجاد شده است که نمایش های با مضامین مناسبتی در فصل های دیگر سال نیز به صحنه بروند اما در آن زمان نمایش «راهمرد» برای اجرا در ایامی خاص طراحی و تولید نشده بود. تلاش من این بود که همواره به دنبال مضامینی بروم که در تئاتر کشور به آن کمتر توجه می شود و در همین راستا نیز در این اثر نمایشی به ظرفیت های تعزیه، نقالی و نمایش های آئینی و سنتی و تلفیق آنها با داستانی دراماتیک توجه کردم و قیام 15 خرداد و شخصیت امام خمینی (ره) رکن محوری این نمایش را داشت، سعی کردم رویکرد جدیدی را در شکل روایت گری در قالب تئاتر مستند روی صحنه ببرم. در اصل نسخه جدیدی از تعزیه ملهم از فضای اجتماعی روز جامعه به نگارش درآمده بود که شاخص های تعزیه «مسلم ابن عقیل» و همچنین تعزیه «حر بن یزید ریاحی» به عنوان الگو در نگارش آن استفاده شده بود.

وی درباره استفاده از شیوه اجرایی تعزیه در نمایش «راهمرد»، توضیح داد: بهره گیری از تعزیه در نمایش «راهمرد» به این جهت انجام شد که مخاطب از تعزیه های مرسومی که هر ساله در تکایا و فضاهای باز می بیند، فاصله بگیرد و به دیدن تعزیه ای نوین برخوردار از مولفه هایی جدید در یک سالن نمایشی بنشیند. تعریف کلی من از تئاتر دینی این است که این نوع نمایش همواره به ارزش ‏های انسانی و انسانیت و مسائل معنوی توجه خاصی دارد. اگر در طول تاریخ، همواره انسان محور و موضوع تئاتر بوده، در تئاتر مذهبی علاوه بر انسان، خدا نیز در وجوه مختلف مورد توجه نمایشنامه نویس قرار گرفته است. به تعبیری دیگر شاید بتوان گفت که نمایش دینی مذهبی نمایشی است که در آن همواره عطر و رنگی از خدا و معنویت هم در آن دیده می‏ شود.

این کارگردان تئاتر یادآور شد: با این تعبیر، می ‏توان گفت وجه تمایز در نمایش‏ های دینی با سایر نمایش‏ ها تنها به مضمون و موضوع آن برمی‏ گردد و در سایر وجوه تفاوتی وجود ندارد. اما درباره اجرای آثار مذهبی باید بگویم که به‏ نظرم اکثر ساختارهای متداول نمایشی برای نمایش مذهبی نیز قابل استفاده است. همیشه گوشه‏ چشمی به شیوه‏ اجرایی نمایش‏ های ایرانی به‏ خصوص شبیه‏ خوانی دارم. از آن‏جا که مضمون این‏گونه نمایش‏ ها با اعتقاد و باور مخاطب عجین شده است، برای موفقیت هرچه بیشتر، باور و اعتقاد نویسنده و گروه اجرایی را نیز طلب می‏ کند. برخی از هنرمندان در مورد تئاتر دینی بر این باور هستند هنر تئاتر اساساً مبتنی بر ارزش های والایی است که مذهب بر آنها تاکید دارد و هنرمندان امروزی و آفرینش گران عرصه های مختلف به ویژه تئاتر باید ارزش های بر آمده از سیره انبیا (س) و اهل بیت (ع) را روزآمد و معاصرسازی کنند زیرا این بزرگان میراثی از خود بر جای گذاشته اند که در تمامی اعصار، جاودان خواهد بود.

هوشیاری درباره روند تولید نمایش «راهمرد» و چالش هایی که با آن ها مواجه بود، عنوان کرد: امروزه تنها در ایام مذهبی مانند ماه محرم، صفر و یا لیالی قدر به دلیل نگاه مناسبتی شاهد اجرای تعزیه هستیم در حالی که تاریخچه این هنر به ما نشان می دهد که تعزیه به عنوان بخشی از هویت تئاتر و نمایش ایرانیان در تمام روزهای سال قابلیت اجرا دارد. این موضوع برای تولید اثر چالش هایی را داشت که من سعی کردم در آن زمان قواعد را کنار بگذارم و نگارش یک دغدغه اجتماعی را در بستری فراهم کنم که بتوان نمایشی را با محوریت زندگی امام خمینی (ره) از منظر جدید روی صحنه برد. یکی از چالش هایی که در نگارش داشتم این بود که پیش از این نمایشی با این موضوع و محوریت کار نشده بود و با موضوعی تازه در اجرا روبه رو بودم. همین برایم شوقی را به وجود آورد که زمینه ساز تولید نمایشی در تئاتر شهر شد. وقتی مخاطب به دیدن این نمایش می نشست با اجرایی متفاوت روبه رو می شد و هر قشر مخاطبی را با خود همراه می کرد که این برایم افتخار بود.

کارگردان نمایش «راهمرد» درباره معیار انتخاب بازیگران این اثر نمایشی، اظهار کرد: در مجموع معیارم برای انتخاب بازیگران نمایش، صدا و بیان بازیگر در اجرای اشعار حماسی و … بود. به یاد دارم که در انتخاب زنده یاد علاء الدین قاسمی پیشکسوت آئین عزاداری اباعبدالله الحسین (ع)، صدا و لحن بی نظیر و نیز تسلطش بر دستگاه ها و ردیف های موسیقی از دلایل اصلی بود. وی هم خوشحال بود که در این نمایش حضور داشته باشد و من را حمایت می کرد. همچنین با همراهی وی و برای آشنایی با دیگر تعزیه خوانان با توجه به پژوهشی که در جهت تولید این نمایش نیاز داشتم چندین سفر به قم، اصفهان، قزوین و خوزستان داشتیم که این همراهی کمک به سزایی در فعالیت پژوهشی من داشت و باعث شد تا با جمع زیادی از هنرمندان پیشکسوت و زبده آشنا شوم که این موضوع و انتخاب درست بازیگر اگر نبود این دستاوردها را به دنبال نداشت. مرحوم قاسمی اشعاری را که برای نمایش «راهمرد» نوشته بودم آنقدر وصف ناشدنی می خواند که مخاطب را تحت تأثیر قرار می داد. یکی از این اشعار که با صدای حزین این مرحوم در صحنه نمایش جاری می شد، این بود؛ «ببین چه کرده جدایی، تنها شدم الله اکبر، غریبم من، غم هر دو جهان گشته نصیبم، خداحافظ که ما رفتیم و رفتیم، دعایی بر شما گفتیم و رفتیم …»، که هنوز صدایش در گوشم طنین انداز است.

وی درباره بازخورد مخاطبان نسبت به اجرای این اثر نمایشی، اظهار کرد: در آن برهه زمانی بازخوردها نسبت به اجرای نمایش خیلی خوب و رضایت بخش بود. به یاد دارم در آن زمان یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه آزاد به من گفت که در جلسه راهبردی شان حدود یک ساعت تاثیرگذاری این نمایش نسبت به رویکرد نوین نقالی و تعزیه مورد بحث قرار گرفته بود. برای من اینکه نمایش در فضای دانشگاهی مورد توجه قرار گرفت، ارزشمند بود. متاسفانه اکنون وضعیت تئاتر دینی در کشور ما بسیار شکننده و بی رمق شده و لازم است در صورتی که خواهان تصور آینده ای روشن برای این حوزه هستیم، توجه بیشتر و دقیق تری را به آن مبذول داریم. چون تئاتر دینی، بسیار ارزنده و قابل تقدیر است و با توجه به پیشینه هنر دینی در ایران، باید تلاش شود تا ارزش های مورد پسند مردم دوباره احیا شود، چرا که کوتاهی برخی از مسئولان مانع گسترش آن و نهایتاً کمرنگ شدن این نوع نمایش شده است. مهمترین ضرورت تئاتر دینی فراگیر شدن نمایش هایی با مضامین مذهبی است که می تواند به عنوان بخش مهمی از بسته فرهنگی برای مخاطبان تئاتر باشد.

هوشیاری در پایان درباره اینکه آیا به فکر بازتولید این اثر نمایشی است یا نه؟ بیان کرد: اگر بستری برای اجرای دوباره نمایش «راهمرد» فراهم شود، دوست دارم با رویکردی جدید این اثر را بازتولید کنم. بعد از اجرای این نمایش در تئاتر شهر، نمایشنامه «راهمرد» را چاپ کردم که بازخوردهای خیلی مثبتی به همراه داشت. نمایشنامه «راهمرد» به چاپ سوم رسیده است که این موضوع دغدغه تازه ای را برایم به وجود آورده است و اگر مدیرکل جدید هنرهای نمایشی همسو باشد دوباره شاهد اجرای نمایش «راهمرد» خواهیم بود.

عکس از ضیا صفویان است.